مردم‌شناسی جزیره قشم؛ پیوند ژئوپارک و هویت بومی

بررسی سرگذشت و رفتار مردم یک جامعه با تاکید بر گذشته و توجه به فرهنگ آنها را مردم‌شناسی می‌گویند. این علم از جمله علوم اجتماعی عام به شمار می‌رود و جنبه‌های مختلف انسان‌شناسی و فرهنگ‌شناسی را مورد بررسی قرار می‌دهد.

روش تحقیق علمی، مردم‌شناسی کنونی را از دیدگاه‌های کهن متمایز می‌سازد. مردم‌شناسی به عنوان یک علم محسوب می‌شود و از این رو قادر به تبیین، پیش‌بینی و کنترل رابطه‌های پایدار میان نمودهای حوزه فرهنگ انسانی یا جامعه بشری است.

مردم‌شناسی(اتنولوژی) زندگی اجتماعی، فکری، فرهنگ انسان و ویژگی‌های مختلف انسان‌های نخستین و جامعه های ابتدایی را بررسی می‌کند. می‌توان گفت این علم آیینه تمام نمای جامعه کنونی است، یعنی می‌تواند علت‌های به وجود آمدن سازمان‌ها و بنیان‌های کهن فرهنگی جامعه بشری را کشف کند.

علم مردم‌شناسی در آغاز سده ۱۹ تکامل یافت، هنگامی که برای نخستین بار عده ای تلاش کردند تا با گردآوری و آمیختن، داده‌های جهانگردان و مبلغان مذهبی با نظریه و عقیده های فلسفی و اجتماعی اندیشمندان درباره ذات و سرنوشت انسان علمی تازه را با روش‌شناسی خاص آن به وجود بیاورند.

خلیج فارس و جزایر آن به ویژه قشم از دیرباز علاوه بر یک شاهراه اقتصادی و مسیری برای حمل و نقل انسان و کالا، شاهراه اطلاعاتی نیز است.

انسان‌هایی که در این شاهراه آبی در داد و ستد و رفت و آمد بوده‌اند، همراه با جابجایی کالاها، به بده و بستان‌های فرهنگ و اندیشه نیز پرداخته و با آداب و رسوم، عقاید و اندیشه‌های گوناگون از این کرانه به کرانه دیگر در حال تبادل بوده اند.

از این گونه مبادلات می‌توان به ایده‌های مرتبط با ادیان و مذاهب متنوع، قصه‌ها و داستان‌هایی از عجایب و غرایب دریاها و سواحل و جزایرآن، که توسط دریانوردان روایت می‌شده است و آداب و رسوم و آیین‌هایی که به مناسبت‌های گوناگون در هر گوشه دریای پارس برگزار می‌شده است، اشاره کرد.

قشم، یکی از سکونت‌گاه‌های بسیار کهن ایران زمین است که پس از مرور مطالعات باستان‌شناختی انجام شده در این جزیره حکایت از وجود محل‌های استقرار بشر در دوره‌های متعدد پارینه سنگی(حدود ۱۵۰ هزار سال پیش)، عصرآهن(حدود ۷۵۰ سال پیش از میلاد)، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و دوره‌های متعدد اسلامی دارد.

سازه‌های آبی که همانند خانه‌های مردم قشم، بارها در مرور زمان ساخته و تعمیر و ویران و بازسازی شده‌اند، ناگزیر به اندازه سکونت بشری در این جزیره قدمت دارند و چاره جویی برای فراهم کردن آب در سرزمینی که تنها راه زیست انسانی بر پهنه آن، استحصال آب باران بوده و اکنون نیز تنها رویکرد پایدار تامین آب در روستاهای غربی آن استحصال آب باران است، بشر را به ساخت سازه‌های آبی ویژه‌ای در این جزیره رهنمون شده است.

در زمان هخامنشیان در جزیره قشم مخازن بزرگی نظیر مخزن عظیم خوش آب، لافت، خربی و همچنین بُرکه‌های بزرگی مانند بُرکه تیزکی و بُرکه کولغان ساخته شده و چاه‌های زیادی نیز توسط مردم حفر شده است.

در عهد ساسانی سدهای بزرگی چون سد تل بالا و سد دم بنا شد که بقایای این ۲ سد هم اکنون در حاشیه شرقی و دیگری در سمت شمال غربی جزیره قشم موجود است. این رویکرد تاریخی و مردم‌شناسی تداوم داشت تا آنکه دوره صفویه به عنوان عهد شکوفایی و عمران سازه‌های آبی گوناگون از جمله بُرکه‌های گرد در مناطق ساحلی و جزایر خلیج فارس فرا رسید.

همچنین این جزیره، به عنوان نخستین ژئوپارک جهانی یونسکو در خاورمیانه، گنجینه‌ای بی‌نظیر از پدیده‌های زمین‌شناسی و اکوسیستم‌های منحصربه ‌فرد را در خود جای داده است.

اما ارزش حقیقی این ژئوپارک جهانی، فراتر از جاذبه‌های طبیعی آن، در همزیستی پایدار انسان و زمین نهفته است.

مردم‌شناسی در ژئوپارک جهانی قشم، مطالعه تعامل عمیق مردم بومی، فرهنگ غنی، دانش بومی و سبک زندگی آن‌ها با میراث زمین‌شناختی و طبیعی این جزیره است. این رویکرد نشان می‌دهد که چگونه هویت یک منطقه، با تاریخ زمین و روایت‌های مردمانش پیوند خورده است.

جزیره قشم با موقعیت جغرافیایی راهبردی خود در دهانه تنگه هرمز، همواره به عنوان یک شاهراه تجارت دریایی در خلیج فارس شناخته شده است. این موقعیت، قشم را به نقطه‌ای حیاتی برای تجارت با کشورهای عربی، شبه قاره هند و سواحل شرق آفریقا تبدیل کرده است.

در طول قرن‌ها، دریانوردان و بازرگانان، فرهنگ‌ها، زبان‌ها، غذاها و آداب و رسوم آن مناطق را به این جزیره آورده‌اند. در نتیجه، قشم به محلی برای تلاقی فرهنگ‌ها تبدیل شده که چکیده‌ای از این تعاملات در زندگی روزمره مردم بومی مشهود است.

از معماری خانه‌ها که تاثیر معماری عربی و هندی را نشان می‌دهد، تا غذاهای محلی که ادویه‌های هندی و آفریقایی را در خود دارند و موسیقی و رقص‌های بومی که ریتم‌های آفریقایی و عربی در آن‌ها شنیده می‌شود، همگی گواهی بر این آمیختگی فرهنگی غنی هستند. این تنوع فرهنگی، قشم را به یک پدیده مردم‌شناختی جذاب تبدیل کرده است و یکی از موضوعات مهمی است که در ژئوپارک قشم به آن پرداخته می‌شود.

مشارکت جامعه محلی جزیره قشم، به عنوان رکن اصلی این ژئوپارک، نقشی حیاتی در شناسایی، حفاظت و معرفی ژئوسایت‌ها ایفا می‌کند. با درک عمیق از دانش بومی و قصه‌های شفاهی مربوط به هر پدیده زمین‌شناسی، مردم قشم به نگهبانان میراث خود تبدیل شده‌اند.

آن‌ها نه تنها در برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌رسانی مشارکت می‌کنند، بلکه با راه‌اندازی اقامتگاه‌های بوم‌گردی و تولید صنایع دستی مرتبط، به اقتصاد محلی کمک کرده و حس مسئولیت‌پذیری خود را نسبت به این منابع طبیعی ارزشمند افزایش داده‌اند. این همبستگی بین مردم و مدیریت ژئوپارک، الگویی موفق از مدیریت مشارکتی است که تضمین می‌کند ژئوسایت‌ها برای نسل‌های آینده نیز حفظ شوند.

ژئوسایت تنگه چاهکوه، یکی از پدیده های مهم زمین شناختی قشم، نمونه‌ای عالی از هوش مردم محلی در استفاده از طبیعت است. مردم بومی این منطقه با درک کمبود آب، با دست خود چاه‌هایی در دل سنگ‌ها کنده‌اند.

این روش سنتی نه تنها به آن‌ها کمک کرده تا در شرایط سخت زندگی کنند، بلکه یک میراث فرهنگی ارزشمند در ژئوپارک قشم به حساب می‌آید. این کار نشان می‌دهد که چگونه مردم قشم، با استفاده از روش‌های ساده و پایدار، توانسته‌اند از طبیعت بهره ببرند.

ژئوپارک قشم دارای ۳۸ ژئو سایت متنوع و اصلی همچون تنگه چاهکوه، غارنمکدان، دره ستاره ها و دره تندیس‌ها است و مجاورت آن با جنگل‌های حَرّا واقع در شمال جزیره قشم که دارای پنج عنوان تالاب بین‌المللی، ذخیرگاه زیست کُره، منطقه حفاظت شده، منطقه ویژه دریایی و منطقه ویژه پرندگان است، به ارزش‌ها و جذابیت‌های طبیعی ژئوپارک قشم افزوده است.

ژئوپارک قشم به واسطه واقع شدن در منطقه راهبردی خلیج فارس از اهمیت بالاتری برخوردار است و از طرف دیگر، این ژئوپارک به دلیل قرار گرفتن بین ژئوپارک های شرق آسیا و اروپا جایگاه خاصی در منطقه و بین ژئوپارک ها پیدا کرده که به عنوان مرکز توسعه منطقه ای ژئوپارک های جهانی در خاورمیانه و شمال آفریقا معرفی شده است.

وجود پدیده‌های بارز زمین شناسی شامل گنبد و غارنمکدان، دره های شگفت انگیز، سواحل بکر و زیبا و حیات وحش در بخش غربی جزیره قشم و جنگل‌های دریایی حَرّا، تنگه چاهکوه، تنگه عالی، بام قشم، دره تندیس ها، سایت تاریخی و فرهنگی کلات کشتاران، جزایر ناز و دهها جاذبه فرسایشی و ژئومورفولوژی و صخره با اشکال زیبا موجب شد تا نام قشم در لیست دارندگان ژئوپارک های جهانی یونسکو ثبت شود.

پدیده‌های طبیعی نظیر دره ستاره ها، کُورکُورا کوه، چاکاویر، تنگه چاهکوه، کَریون، دیواره قاضی، بصیرا، ژئولینک، دره شور، جزیرتو، صخره لاک پشت ها و کناره های سواحل جنوبی، که هر کدام زیبایی خاص خود را دارند، از جمله این جاذبه های زمین شناسی محسوب می‌شوند.

جنگل‌های حَرّا به همراه تنوع زیستی منحصر به فرد، خلیج دلفین ها، سواحل مرجانی و نوار ماسه ای نخ کُنار، از دیگر چشم اندازهای طبیعی هستند که ارزش ژئوپارک قشم را دو چندان کرده است.

در کنار این جاذبه ها، موزه ژئوپارک، پارک موزه لنج سازی گوران، قبرستان انگلیسی ها و بندر تاریخی لافت از دیگر داشته های ارزشمند ژئوپارک قشم به حساب می آید، اما این به تنهایی کافی نیست و آنچه به یک ژئوپارک هویت می بخشد مشارکت و حضور فعال جامعه محلی در برنامه های ترویجی، توسعه ای، حفاظتی و مدیریتی ژئوپارک است.

۱۳ شهریور ماه در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران “روز مردم‌شناسی” نامیده شده است. این نامگذاری سال ۱۳۹۳ از سوی شورای فرهنگ عمومی کشور به ثبت رسید.

این روز فرصتی مغتنم است تا در مورد چالش‌ها و چشم اندازهای علم مردم شناسی در ایران بیشتر بیاندیشیم زیرا ایران با وجود تنوع قومی، زبانی و فرهنگی بسیار، بستری مناسب را برای رشد و توسعه این علم دارد.

جزیره قشم با وسعت یک‌هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به‌طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم و لارک با حدود ۱۹۰ هزار نفر جمعیت است.