محله عباس‌آباد؛ پاسخی تاریخی به مسئله‌ای امروزی
یکی از خصوصیات جالب شهر اصفهان برخلاف بسیاری از شهرهای گرداگرد جهان با ظاهر و معماری یکنواخت و تکراری، داشتن محله‌هایی با روح و حال و هوایی متفاوت و منحصربه‌فرد است.
یکی از خصوصیات جالب شهر اصفهان برخلاف بسیاری از شهرهای گرداگرد جهان با ظاهر و معماری یکنواخت و تکراری، داشتن محله‌هایی با روح و حال و هوایی متفاوت و منحصربه‌فرد است. شاید همین تنوع و گوناگونی در محله‌های شهر اصفهان تأییدی بر اصطلاح با مسمای «نصف جهان» باشد. یکی از این مناطق خاص، با حال و هوای مختص به خود، محله عباس‌آباد با آن درختان چنار شاخص است.
حمله مغول و تیمور، زخمی کاری بر تن شهر کهن و آباد اصفهان پدید آورده بود. شهری که روزگاری پایتخت سلسله‌های پیشین بود، جمعیت بسیاری از دست داد و ویرانی‌های زیادی را تجربه کرد. موقعیت استراتژی شهر اصفهان و دوربودن از جبهه جنگ ایران با عثمانی و ازبکان، همچنین آب‌وهوای معتدل‌تر نسبت به تبریز و قزوین و بسیاری دیگر از عوامل، شاه‌عباس را بر آن داشت که با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان روحی دوباره در کالبد این شهر بدمد.
در آبان‌ماه سال ۹۷۷ هجری شمسی دربار صفوی رسما به اصفهان منتقل شد و در طی ۱۳۰سال طلایی‌ترین دوران اصفهان پدیدار گشت. در این دوران سیاست توسعه شهری بر مناطق جنوب و غرب شهر متمرکز شد. میدان جدید نقش‌جهان، خیابان چهارباغ و دولت‌خانه صفوی مرکزی شد که محله‌های نوین گرداگرد آن شکل می‌گرفتند.نحوه ساخت و توسعه این محله‌های جدیدالتأسیس و متصل‌شدن آن‌ها به میدان عتیق و محله‌های قدیمی شهر از طریق بازار، هنوز هم با موازین شهرسازی عصر حاضر مطابقت دارد. شاه‌عباس برای نیل به اهداف خود چند کار ارزشمند انجام داد. سرمایه‌گذاری برای خرید ملک به‌منظور احداث بناها، پرداخت یارانه‌های طویل‌المدت برای ساختمان‌سازی و استفاده از درآمد موقوفات تجاری و زراعی، برخی از این اقدامات بود.
یکی از نکات قابل‌توجه در توسعه شهری صفوی این بود که محله‌هایی همچون دولت‌خانه، عباس‌آباد و جلفا با طراحی قبلی احداث شدند و برخلاف امروز که متأسفانه خیابان‌های جدید و طرح‌های عمرانی، بافت قدیمی شهرها را بلعیده‌اند، ساخت‌وسازهای صفوی خیلی کم باعث تخریب و نابودی بافت قدیمی شهر شد.شهرسازان صفوی پایتختی بنا کردند دارای خیابان‌های عریض، پل‌های زیبا، قصرهای باشکوه، دیوان‌خانه‌های بزرگ، مساجد و مدارس مجلل، بازارهای معتبر، میدان‌های وسیع، حمام‌های پاکیزه و باغ‌های دلگشا با گل‌های سرخی که قرن‌ها اصفهان در سراسر جهان به آن شهره بوده است.
اما یکی از دلایل اصلی ساخت محله عباس‌آباد افزایش جمعیت شهر در پی آبادانی‌ها بود. ژان شاردن فرانسوی در کتاب سفرنامه خود جمعیت اصفهان را بیش از یک‌میلیون و صدهزار نفر ذکر کرده است. در زمان شاه‌عباس اول سیر صعودی جمعیت به‌جایی رسید که مردم شهر از کمبود مسکن شکایت و به شاه عرض کردند که در یک اتاق ۲۵نفر می‌خوابند.
علاوه بر آن، چون شاه‌عباس عده‌ای از تبریزیان را نیز به اصفهان کوچ داده بود، درنتیجه در بهار سال ۹۹۰ هجری شمسی، محل باغ عباس‌آباد، در نزدیکی زاینده‌رود را برای اسکان تبریزی‌های مهاجر تعیین کرد تا این جمعیت رو به رشد شهر، مسکن و مأوایی راحت داشته باشند. لازم به ذکر است که علت نام‌گذاری این محله به نام عباس‌آباد دلیلی جز اهتمام شاه‌عباس در ساخت این محله نداشت.
ملاجلال‌الدین منجم در وقایع‌نگاری آن دوران نوشته است:«… فرمان مطاعه صادر گشت و در سال ۱۰۰۶ ه.ق نهری عظیم از زاینده‌رود جدا ساختند و به باغ عباس‌آباد آوردند و از آنجا به‌کل باغ‌ها جاری ساختند.»
در تواریخ آمده است، تبریزی‌ها هزارجریب زمین از مردم اصفهان خریدند و قرار شد پانصد خانه به زرِ شاه، به‌عنوان قرض‌الحسنه ساخته شود و در عرض پنج سال توسط مالکان ادا شود که آن‌هم در آخر بخشیده شد. سرانجام عباس‌آباد برای سکونت تبریزیان ساخته شد. بیشتر عمارت‌های مجلل و باشکوه در این محله ساخته و این‌گونه تبدیل به یکی از زیباترین قسمت‌های شهر اصفهان شد. این محله به‌قدری زیبا و معتبر بود که حتی شاه‌عباس، گاهی از سفیران خارجی در خانه‌های محله عباس‌آباد پذیرایی می‌کرد؛ مثلا در مراسم سلام عید مبعث سال ۹۹۸ ه.ش از سفیران اسپانیا و انگلیس و عثمانی در خانه امام علیخان بیگلربیگی فارس پذیرایی شد.
ژان شاردن که ۵۰ سال پس از ایجاد محله عباس‌آباد اصفهان از آن بازدید کرده، درباره این محله چنین می‌نویسد: «محله عباس‌آباد از دروازه سلطنتی (دروازه دولت) شروع می‌شود. این محله را محله تبریزی‌ها می‌گویند که یکی از بزرگ‌ترین محله‌های خارج از شهر هم است. بیش از ده‌هزار باب خانه و اماکن عمومی که عبارت است از دوازده مسجد، نوزده حمام، بیست‌وچهار کاروان‌سرا و پنج مدرسه در این محله وجود دارد. عباس‌آباد از پل الله وردیخان شروع و تا پل مارنان که بیش از نیم فرسخ است، ادامه می‌یابد. عباس‌آباد با عمارت‌های مجلل و باشکوه از زیباترین نواحی شهر اصفهان است و کوچه‌های آن برخلاف سایر کوچه‌های شهر، مستقیم و راست و در بیشتر آن‌ها جوی آب روان است. در آن دو ردیف درخت یکی کنار نهر و دیگری نزدیک دیوارها قرار دارد.»
با توجه به گزارش ژان شاردن، به تخمین می‌توان گفت کمترین جمعیت محله عباس‌آباد در دوره صفویه پنجاه‌هزار نفر بوده است. شاه‌عباس برای جلب رضایت مردم به محله عباس‌آباد، نقاره‌خانه‌ای نیز بخشید. مؤلف «رستم التواریخ» می‌نویسد: «در محله عباس‌آباد اصفهان نقاره‌خانه‌ای بود که هرروز به‌قاعده می‌زدند و آن محله را دوازده‌هزار خانه آباد بود همه با سردرهای عالی و همه با نقش‌ونگارها و هر وقت که بار کشتی میرزا محمدتقی مذکور وارد اصفهان می‌گردید، اهالی و پیله‌وران از نوای نقاره‌خانه عباس‌آباد باخبر و آگاه می‌شدند و امتعه و اقمشه‌اش را می‌خریدند.»
گفته شده در پایان دولت صفویه در محله عباس‌آباد آن‌قدر خانه ثروتمندان قرار داشته است که چهارصد آفتابه طلا در هر بامداد در مادی نیاصرم زده می‌شد. حدود بیش از یک قرن به این منوال گذشت؛ تا آنکه یکی از پرآشوب‌ترین دوره‌های تاریخ، یعنی سال‌های پایان حکومت صفویه و حمله محمود افغان فرارسید.
افغان‌ها از طریق پل مارنان وارد اصفهان شدند و محله عباس‌آباد از اولین محله‌هایی بود که فتح شد. در زمان هجوم وحشتناک و تاخت‌وتاز بزرگ محمود افغان اصفهان ویران شد، بسیاری کشته شدند، بسیاری فرار کردند و عده‌ای دیگر از قحطی و گرسنگی تلف شدند؛ به شکلی که شمار سکنه اصفهان به شصت هزار تن کاهش یافت و تا سال‌های سال دیگر عظمت خود را بازنیافت. اصفهان به هنگام هجوم افاغنه، در اوج زیبایی و ظرافت بود؛ اما در این یورش بی‌رحمانه، باغ‌ها و کاخ‌های صفوی به نابودی کشانده شد، جریان آب باغ‌های عباس‌آباد هم در پی خرابی مسیر قطع شد و روبه‌ویرانی و خرابی آورد و تا اواخر زندیه دیگر اثری از عباس‌آباد باقی نماند.
جهانگرد اروپایی اولیویه که در زمان آغامحمدخان قاجار از اصفهان دیدن کرده است، می‌نویسد: «امروزه اصفهان را غیر از رسوم و اطلال چیزی احاطه نکرده است. نه از عباس‌آباد که محله منظم و تمام قسمت غربی شهر را شامل می‌شد و حاوی بهترین و بزرگ‌ترین و خوش‌ساخت‌ترین محلات بود نشانی است و نه از محله گبرها که در جانب جنوبی و طرف راست زاینده‌رود بوده اثری باقی است.»
طبق نقشه سیدرضاخان در اواخر دوره قاجاریه، محله عباس‌آباد متشکل از چندین باغ بود؛ باغ‌هایی همچون باغ ارباب، باغ حاج عبدالحسین زرگر، باغ‌های حاج محمدحسین کازرونی، باغ میرزا حسین‌خان تلگرافچی، باغ جنت، باغ برج، باغ محاسب‌الدوله و باغ‌های دیگر که امروزه از آن‌ها جز نام، اثری باقی نمانده است. بیمارستان مرسلین مسیحی (عیسی‌بن‌مریم) در سال ۱۲۸۲ ه.ش در میانه محله عباس‌آباد افتتاح شد و تا سالیان سال خیابان مجاور بیمارستان که امروز خیابان عباس‌آباد نامیده می‌شود به خیابان مریضخانه مرسلین معروف بود.
در دوره مدرن‌سازی شهر و خیابان‌کشی‌های جدید در دوران پهلوی، باغ‌های بزرگ ثروتمندان و بزرگان شهر در محله عباس‌آباد کم‌کم شکل دیگری می‌گرفت؛ به‌خصوص در سال‌های ۱۳۲۰ بسیاری از املاک به منطقه مسکونی تبدیل شد و خیابان‌های جدید از شمال به جنوب و از شرق به غرب محله عباس‌آباد را تحت‌الشعاع تمدن جدید غربی قرار داد.
خیابان‌هایی که از شمال به جنوب کشیده شد، عبارت بودند از: خیابان شهناز (شمس‌آبادی فعلی)، خیابان آذربیگدلی (ابوذر فعلی)، خیابان اردیبهشت و خیابان شاپور (دکتر بهشتی فعلی)؛ همچنین خیابان‌هایی که از شرق به غرب امتداد دارند عبارت‌اند از: خیابان شیخ بهایی، خیابان پارس (کوالالامپور فعلی)، خیابان عباس‌آباد و خیابان دنبال رودخانه (مطهری فعلی) که به موازات ساحل رودخانه زاینده‌رود کشیده شده است. وجود درختان چنار نودساله‌سربرهم‌آورده خیابان‌های آذر، اردیبهشت و عباس‌آباد و عبور مادی‌های قدیمی نیاصرم، فرشادی و فدن، به محله عباس‌آباد ظاهر و روحی متفاوت داده است.
این محله هنوز هم همچون زمان تأسیس، مسکن بسیاری از متمولان و اعیان و متشخصین شهر اصفهان است. عباس‌آباد دارای جاذبه‌های دیدنی بسیاری است که از همه مهم‌تر مقبره صائب تبریزی، مسجد کازرونی، کلیسای حضرت لوقا، بیمارستان عیسی بن مریم، موزه ملی هنرهای اصفهان و شاهزاده ابراهیم است؛ همچنین یکی از قطب‌های مهم درمان و کسب‌وکار شهر اصفهان در همین محدوده قرار دارد.
اصفهان زیبا
درباره نویسنده
نویسنده