نام ازبکی برگرفته از روستایی به همین نام که ممکن است از دوران صفویه “یوز بیگی” بود و با گذشت زمان به” اوز بیگی “و” ازبکی” تغییر نام یافته باشد.
پاسخ بسیاری از پرسش‌های باستان شناسان در مورد ری باستان به عنوان مهمترین شهر فلات مرکزی ایران را می‌توان در محوطه ازبکی یافت، زیرا یک شریان تاریخی مهم که غرب آسیا را به آسیای مرکزی متصل می‌کرد، شاهراه خراسان بزرگ است که از غرب به ری باستان پیوند می‌خورد. به علت مراوده ساکنان محوطه ازبکی با ری باستان، آنچه درباره ری نمی‌دانیم می‌توانیم در کاووش‌های محوطه ازبکی بدست آوریم.
ری باستان مهمترین شهر فلات ایران بود که اکنون گسترش لجام گسیخته پایتخت باعث شده است، لایه‌های باستان شناسی آن از دست برود و حُسن محوطه ازبکی این است که لایه‌های باستان شناسی که در ری از دست رفته، در تپه ازبکی باقی مانده است و هنوز می‌توانیم با کاوش به زوایای جدیدی از شناخت تاریخ کشور خود دست یابیم.
محوطه ازبکی اواسط هزاره دوم پیش از میلاد به شهر بزرگی تبدیل شد. در دوره ماد‌ها هم سه قلعه بر پا شد که آخرین آن‌ها دژ مادی با وسعتی بیش از ۹۰۰ متر مربع است.

مدیرکل حفظ و احیاء بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در نشست تبادل نظر راجع به قابلیت‌های میراث‌فرهنگی و گردشگری محوطه ازبکی که اوایل تیر ۱۴۰۲ برگزار شد گفته بود: محوطه ازبکی قابلیت تبدیل شدن به پارک علم و فناوری در حوزه باستان‌شناسی را دارد.
فاطمه داوری موقعیت این محوطه، نزدیکی به تهران و ویژگی‌های منحصر بفرد محوطه ازبکی را عاملی دانست که می‌توان از آن به عنوان پایگاهی علمی – فرهنگی استفاده کرد.
بهمن گذشته هم سرپرست اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز از تشکیل دبیرخانه ثبت جهانی محوطه ازبکی در نظرآباد خبر داده بود. یحیی دارایی با اشاره به اینکه نخستین خشت دست‌ساز بشر در یکی از تپه‌های محوطه ازبکی با قدمت ۹ هزار سال به دست آمده است، افزود: ارزش باستانی این اثر بسیار بالاست و ثبت این محوطه باستانی جزو مهمترین اقداماتی است که باید در استان صورت گیرد.
بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه باستانی ازبکی دربرگیرنده بقایایی تاریخی از اواخر هزاره هفتم پ. م تا دوره اسلامی است. یکی از دلایل انتخاب کاوش دراین محوطه باستانی مهم، وجود نمونه‌هایی از سفال فلات مرکزی با قدمت هزاره چهارم پ. م و پیشتر است.
نخستین فصل کاوش در جیران تپه در سال ۱۳۷۹ آغاز شد. حاصل این فصل کاوش، نمایان شدن گور‌های متعلق به دوره‌های اسلامی و عصر آهن در لایه‌های سطحی‌تر و بقایای لایه‌های فرهنگی متعلق به دوره پیش از تاریخ فلات مرکزی در لایه‌های عمیق‌تر بود.
وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پ. م و همزمان با آن و به دست آمدن گورستان‌هایی متعلق به این دوران در جیران تپه، محوطه ازبکی را به یکی از نادرترین محوطه‌های شناخته شده اثر عصرآهن تبدیل کرده است.

محوطه باستانی ازبکی در نظرآباد و در ۴۵ کیلومتری کرج، واقع شده است. این محوطه گسترده باستانی، شامل یک تپه بلند مرکزی به ارتفاع ۲۶ متر از سطح زمین‌های اطراف و تعدادی تپه کوتاه است.
محوطه ازبکی و تپه‌های اقماری آن بیش از صد هکتار وسعت دارد. تحقیقات در محوطه نشان می‌دهد تپه‌های اقماری واقع در شمال تپه مرتفع (تپه اصلی) تا ساحل رودخانه‌ای که از حدود ۵۰۰ متری آن می‌گذشته ادامه داشت.

معرفی بخش‌های مختلف:

یان تپه
یان تپه که ارتفاع ناچیزی دارد، بیانگر ۵ دوره معماری خشتی از تمدن فرهنگی هزاره ششم و هفتم قبل از میلاد مسیح است.

جیران تپه
بلندای جیران تپه به ۲ متر می‌رسد و تپه کهن دژ یا همان تپه اصلی در حد فاصل ۲۵۰ متری ضلع جنوب غربی آن و یان تپه در ۳۰۰ متری ضلع شمال شرقی آن قرار گرفته است. اسکان در این تپه همانند یان تپه، تا همان هزاره هفتم برقرار بود، ولی با مرور خالی شد و پس از گذشت مدتی استقرار نوینی در آن شکل گرفت. با این حال از اواسط قرن دوم تا میانه قرن ششم به مدت چندین قرن هیچگونه اسکانی در جیران تپه وجود نداشت.

دوشان تپه
دوشان تپه در حد فاصل ۲۵۰ متری ضلع غربی تپه اصلی واقع شده و کاوش‌های صورت گرفته در آن سه دوره معماری از دوره آهن را نشان می‌دهد که متعلق به مهاجران صاحب سفال خاکستری است. آخرین آثار بجا مانده از این ۳ دوره، مربوط به عصر ماد‌ها است و دو دوره قبلی به نیمه دوم از هزار دوم تا زمان فرمانروایی ماد‌ها بر می‌گردد.

گوموش تپه
گوموش تپه در ضلع غربی تپه اصلی واقع شده و جیران تپه نیز در حد فاصل ۲۲۰ متری ضلع شمال غربی آن دیده می‌شود. همانطور که در ابتدای مقاله توضیح دادیم منطقه ازبکی در اراضی کشاورزی قرار دارد و متاسفانه صاحب یکی از همین زمین‌ها بر روی گوموش تپه یک ویلا بزرگ تاسیس کرده است. سفال‌هایی که در اطراف این تپه پیدا شده شباهت فراوانی به سفال‌های یافت شده در تپه سیلک کاشان، چشمه علی ری و قره تپه شهریار دارد.

 مارال تپه
در ۵۰ متری دامنه غربی تپه دژ مادی (تپه اصلی) و در مسیر دوشان تپه، تپه مارال واقع شده است. در این مکان علاوه بر پیدا شدن چند گورخمره مادی، یک مصبطه بزرگ که دیرینگی آن به نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح برمی گردد، یافت شده است.

تپه مرتفع ازبکی (دژ مادی)
منطقه باستانی ازبکی در اواسط هزاره دوم قبل از میلاد مسیح یک شهر وسیع و گسترده بود. در کانون این شهر و بر باقیمانده آثار ما قبل تاریخ، یک تپه که ۱۲۰۰ متر از سطح دریا و ۲۶ متر از سطح اراضی همسایه، کوشکی به مساحت ۲۲۰۰ مترمربع و با دژی بزرگ به پهنای ۷ متر احداث شد.

صداوسیما