قم؛ شهر گنبدهای سبز/ هنر نابی که وامدار گنبد سلطانیه زنجان است

مجموعه مقابر گنبد سبز سه آرامگاه تاریخی بازمانده از قرن هشتم هجری در قم، معماری کم نظیرشان را مدیون بنای هم عصر خود، گنبد سلطانیه زنجان هستند که جلوه‌هایی زیبا از هنر ناب گچ‌بری‌ ایرانی را به رخ می‌کشند

 تا انتهای خیابان انقلاب قم که پیش بروی در نزدیکی گلزار شهدای علی بن جعفر(ع) گنبدهای فیروزه‌ای مخروطی شکلی درون باغی کوچک که به باغ گنبد سبز شهرت دارد نظرها را به خود جلب می‌کند. 

به باور مردم قم، اینجا مدفن سه تن از بزرگان اعراب اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی است. 

این بنای تاریخی در بردارنده بخش عظیمی از فرهنگ، تمدن و هویت گذشتگان است که پس از گذشت چندین قرن جلوه‌های معماری ارزشمندش هم چون گوهری ناب توجه گردشگران را به خود جلب کرده است. 

قدمت مقابر گنبد سبز

کاظم فداییان، کارشناس میراث‌فرهنگی قم درباره قدمت بنای مقابر باغ گنبد سبز می‌گوید: این مجموعه‌ای تاریخی و فرهنگی طبق کتیبه‌های موجود متعلق به قرن هشتم هجری قمری مقارن با دوره ایلخانی است که در گذشته به دروازه کاشان مشهور بود. 

او می‌افزاید: سه گنبد موجود با توجه به کتیبه‌های تاریخی موجود، مدفن امرای خاندان علی صفی فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجری قمری است، اما به طور کلی می‌توان با توجه به نوشته‌های حک شده در کتیبه‌های تاریخی این مکان‌ها، آن‌ها را مدفن خواجه اصیل‌الدین، خواجه علی صفی و فرد دیگری که متاسفانه به دلیل از بین رفتن کتیبه‌ سومین گنبد، ناشناس مانده است، در نظر گرفت. 

مدفن احیاکنندگان قم در دوره اسلامی

به گفته این کارشناس میراث‌فرهنگی بر اساس کتیبه تاریخی این عمارات به عنوان آرامگاه و محل دفن خاندان صفی از حاکمان شهر قم، احداث شده است. هرچند به اعتقاد مردم استان قم، این سه آرامگاه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا کرده‌اند. 

او افزود: مردم قم این سه بنا را بصورت مجموعه مدفن سعد و سعید و مسعود – از بزرگان اعراب اشعری و احیاکنندگان قم در دوره اسلامی – می‌‌دانند. چنین تصور می‌رود که سعید، تصحیف تلفظ صفی و آن دو نام دیگر مکمل سجع باشد.

به گفته این کارشناس تاریخ براساس کتیبه تاریخی، این سه گنبد، مدفن خواجه اصل‌الدین، خواجه صفی و شخص گمنام دیگری است. البته به غیر از افراد نامبرده، افراد دیگری از همان خاندان نیز در این گنبد مدفون هستند.

این کارشناس میراث‌فرهنگی با بیان اینکه  طبق نوشته‌های موجود در کتیبه‌ گنبد مرکزی، پرواضح است که این مکان، محل دفن سه تن از خاندان صفی است، افزود: خواجه جمال‌الدین علی که در واقع همان خواجه علی صفی است، فرزند خواجه صفی‌الدین و از نوادگان علی صفی ماضی، یکی از سیاسیون و صاحب‌نظران قرن هشتم هجری قمری به شمار می‌آید. او به عنوان دومین امیر خاندان صفی شناخته می‌شود که بعد از مرگ خواجه علی اصیل، به مقام فرمانروایی شهر قم، گماشته شد. به نظر می‌رسد که او سکان حکومت را تا سال ۷۷۴ هجری قمری، در دست داشته است. 

به گفته فداییان فرد دوم که در این گنبد به خاک سپرده شده است، امیر جلال‌الدین نام دارد که در نوشته‌های تاریخی، اطلاعاتی از وی ثبت نشده است. خواجه عمادالدین محمود قمی، سومین شخصی است که از وی به عنوان برادر خواجه جمال‌الدین علی یاد می‌شود. او از فرزندان خواجه صفی‌الدین است که طبق شواهد و اسناد تاریخی تا سال ۷۹۱ هجری قمری، بر شهر قم و توابع آن حکمرانی کرده است. 

جلوه ناب گچ‌بری‌ ایرانی مقابر گنبد سبز

کارشناس میراث‌فرهنگی استان، گچبری‌های کار شده در این اثر تاریخی را مورد توجه قرار داد و گفت: معمار بنا طرح هندسی هشت ضلعی منتظم را برای این عمارت کهن در نظر گرفته است که از درون بنا نیز به همین شکل دیده می‌شود. گنبدی ۱۶ ضلعی بالای این بنا مشاهده می‌شود که همانند مخروطی زیبا، نظر گردشگران را به خود معطوف می‌سازد. 

او ادامه داد: پایه‌ گنبد آن از زاویه‌ای کمی نسبت به دیوارهای ساختمان برخوردار است. گنبدی که روی این پایه قرار گرفته است، نسبت به پایه‌ها از زاویه بیشتری برخوردار بوده و این روند تا تلاقی اضلاع در یک نقطه‌ی مشخص ادامه خواهد داشت. سازندگان مقبره‌ شمالی، برای ساخت دیوارها و پایه گنبد از آجر استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۷۷ و همزمان با تعمیرات انجام شده در این اثر ایران کهن، گنبد اصلی را با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین کرده‌اند. 

فداییان گفت: هنرمندان سازنده‌ این عمارات کهن، گنبدها را به صورت دو پوسته‌ گسسته رک طراحی کرده و پوسته‌ خارجی به منشور ۱۶ ترکی و پوسته‌ داخلی به شکل عرقچین اجرا شده است. به گونه‌ای که روی بدنه استوانه‌ای شکل ۱۲ وجهی بنا جای گرفته است. از دیگر نکاتی که می‌توان در مورد این آثار تاریخی ارزشمند بیان کرد. 

کارشناس میراث‌فرهنگی  قم گفت: در این اثر تاریخی یک ورودی تعبیه شده که دقیقا به سمت مقبره‌ شمالی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد طراح و سازندگان این بنای کهن، در ورودی آن را با انحراف اندکی نسبت به آرامگاه مرکزی احداث کرده‌اند. 

او افزود: گچبری‌های انجام‌شده در مقبره جنوبی، بسیار زیبا و چشم‌نواز است که می‌توان آن‌ها را در طاق‌نماها و کتیبه‌های برجا مانده آن، به دفعات مشاهده کرد.

 به گفته فداییان سقف آجرکاری شده‌ بنای جنوبی، از مهم‌ترین تفاوت آن با دو آرامگاه دیگر است که با توجه به بررسی‌های صورت گرفته در آن و معماری انجام شده، به نظر می‌رسد که در قرن هشتم هجری ساخته نشده باشد. در بخش بیرونی، اسم مبارک حضرت علی (ع) بر دیوارها نقش بسته است که همانند آن را می‌توان در دو بنای دیگر نیز مشاهده کرد. 

رد پای گچ‌بری‌ گنبد سلطانیه در مقابر گنبد سبز

کارشناس میراث‌فرهنگی قم با بیان اینکه در این بنای قدیمی نوع آجر چینی منظم و متحدالشکل و طرح‌های بسیار زیبایی از شمسه و اسپرهای کار شده‌است. گفت: این مجموعه نمایی از معماری اسلامی و ایرانی است که تزئینات این بناها که انواع تکنیک‌های گچ‌بری در آن به کار رفته متاثر از هنر و معماری بنای هم عصر خود، گنبد سلطانیه زنجان است.

او عنوان کرد: اگر به زنجان سفر کرده باشید گنبد سلطانیه با رنگ فیروزه‌ای خود از تمام نقاط شهر پیداست. این گنبد در سال ۷۰۳ هجری قمری به دستور الجایتو (سلطان محمد خدابنده) ساخته شد. کار طراحی این گنبد هشت ضلعی هم بر عهده فضل‌الله همدانی وزیر ایلخانیان بود. این گنبد در طول مدت ۱۰ سال توسط معماری به نام سید علی شاه به همراه ۳هزار کارگر برپا شده و بعد از اتمام ساخت کار تزئین بنا آغاز شده و سه سال زمان برده است.

او ادامه داد: کتیبه‌هایی به خط ثلث یا کوفی با گچ‌بری برجسته سفید رنگ و زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی میان دو حاشیه نقش و نگار شده و در ادامه طاق نماها و درگاه‌هایی چندگانه که به صورت قرینه و مقرنس گشته حاکی از شیوه‌های متنوع گچ بری چند رنگ است. از دیگر ویژگی‌های این بنا به کارگیری رنگ‌های متعدد و متنوع در گچ‌بری‌های داخلی آن است، شمسه‌های به کار رفته در نمای بنا بر زیبایی‌ها آن افزوده است، همه این‌ها در ترکیب با کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و کوفی هر چشمی را به خود خیره خواهد کرد.

کارشناس میراث‌فرهنگی قم گفت: گچبری‌های داخلی بنا به صورت برجسته با رنگ سفید بر روی زمینه لاجوردی رنگ آرامشی را به فضای درونی بقعه بخشیده است که آن را مرهون سبک و سیاق معماری اسلیمی است نقوش اسلیمی میان دو حاشیه نقش و نگار شده و با ترکیب خیره‌کننده آیات قرآن در میان نقش‌هایی از گل زیبایی‌های بصری بسیاری را خلق کرده است.

به گفته کارشناس میراث‌فرهنگی قم مجموعه فرهنگی تاریخی مقابر باغ گنبد سبز به خاطر نوع قدمت تاریخی و معماری اسلامی و ایرانی در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۲۹ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است. 

و کلام آخر اینکه هنرمندان و استادکاران معماری ایران کهن ،تزئینات گچبری را به طرزی شکفت‌انگیز و متنوع برای جلال و شکوه بناها به کار برده و اثر هنرمندانه زیبا و قابل تحسین را برای نسل‌ها به یادگار گذاشته‌اند. 

جلوه‌هایی زیبایی که اصالت هنر ایرانی را به رخ می‌کشند و چنان خلاقانه چشم‌ها را به خود خیره کرده‌اند تا بار دیگر این باور را در اذهان تقویت کند که هنر نزد ایرانیان است و بس. 

میراث آریا

درباره نویسنده