قلعه مورچه‌خورت؛ دومین بنای خشتی جهان

اصفهان، شهری پر از شگفتی است. شگفتی‌هایی که هریک بیانگر قدمتی دیرینه و اصالت مردمان ایران است. کوچه‌پس‌کوچه‌ها و شهرهای کوچک و بزرگ اصفهان هرکدام برای خود قصه‌ای دارند. قصه‌هایی که ما را به تاریخ بلندی متصل می‌کند که قامت آن از ایران باستان تا عصر صفوی و قاجار است.

شگفتی‌های اصفهان آن‌قدر بی‌شمارند که وصفشان در یک پرونده «اصفهان را بگردیم» نمی‌گنجد؛ حتی اگر هرروز هم درباره یکی از آن‌ها بنویسیم شاید پرداختن به آن‌ها سال‌ها به طول انجامد. با این‌حال عجیب این است که بسیاری از مردم ایران و حتی شهروندان این شهر نیز اصفهان را تنها با میدان نقش‌جهان، سی‌وسه‌پل و پل خواجوی آن می‌شناسند. همین موضوع زنگ خطری شد تا تصمیم بگیریم هر پنجشنبه چندخطی از مکان‌های دیدنی، گردشگری، خانه‌های تاریخی و قصه‌های ناگفته در اصفهان بنویسیم که به نظر می‌رسد نیمه شناخته یا ناشناخته مانده‌اند.

قلعه تاریخی مورچه‌خورت یکی از شگفت‌انگیزترین بناهای تاریخی استان اصفهان است. این قلعه با مساحتی حدود ۳۳ هزار متر مربع، هشت برج نگهبانی، دو دروازه اصلی و مجموعه بناهایی مانند حمام، مسجد، امام‌زاده، پادگان و خانه‌های مسکونی بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان پس از ارگ بم شناخته می‌شود.

قلعه تاریخی مورچه‌خورت در شهر شاهین‌شهر و ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان در روستای مورچه‌خورت واقع شده است. به علت عدم مطالعات باستان‌شناسی منطقه‌ای اطلاع درست و کاملی از چگونگی ساخت قلعه و کاربردهای آن در دسترس نیست، اما برخی از کارشناسان معتقدند این قلعه در قرن نهم هجری قمری ساخته شده است. عده‌ای نیز قدمت آن را قبل از دوران صفویه می‌دانند. با این‌حال یکی از آثار کشف‌شده روی یکی از بناهای این قلعه نشان می‌دهد این ارگ تاریخی شاهد پیروزی نادرشاه افشار بر اشرف افغان در سال ۱۱۴۲ هجری قمری بوده که درنهایت منجر به فرار افغان‌ها از اصفهان می‌شود.

شباهت عجیب معماری قلعه با ارگ بم

سال‌ها پیش این قلعه، تنها کاربرد نظامی داشته است، اما اکنون با نگاهی مختصر به درون آن می‌توان فهمید که هرکدام بناهای مخروبه آن به‌تنهایی چه عظمت و زیبایی داشته‌اند. در بدو ورود به این قلعه تاریخی اولین نکته‌ای که نظرتان را جلب می‌کند شباهت عجیب معماری آن با ارگ بم است. با این تفاوت که قلعه مورچه‌خورت تنها هشت برج تدافعی دارد. این برج‌های استوانه‌ای شکل و خشتی، هرکدامشان در قسمتی جداگانه از دژ واقع‌شده‌اند و معماری بسیار هوشمندانه‌ای دارند. در گذشته، پایین برج مکانی وجود داشت که همواره یک نگهبان به حالت آماده‌باش زیر برج نشسته بود که در صورت آسیب‌دیدگی یا خستگی نگهبان قبلی بتواند به‌سرعت جایگزین شود.

نمای تمام قلعه از خشت است و رنگ کرم قهوه‌ای آجر تمام آن را پوشانده است، اما می‌توان بناهایی مانند گنبد مسجد جامع قلعه و گنبد امام‌زاده علی (ع) را هم یافت که رنگ و لعاب معماری قاجار و صفوی در آن دیده شود.

ساختار معماری و چیدمان فضاهای عمومی دژ در طول زمان تغییر کاربری‌هایی داشته است و هر قسمت از آن مانند مجموعه حمام‌های زنانه و مردانه، امامزاده، مسجد، حسینیه، خانه خوانین و برخی قسمت‌های دیگر این قلعه حکایتگر یک نوع از معماری اصیل ایران باستان و ایران پس از اسلام است.

معماری و معرفی بخش‌های مختلف قلعه

این قلعه حصاری بلند و هشت برج دیده‌بانی مستحکم دارد که دور تا دور قلعه سه هکتاری مورچه‌خورت را احاطه کرده‌اند و از طریق ورودی‌های تعبیه شده در دو برج اصلی حصار در شمال و غرب مجموعه، علاوه بر بالا بردن ضریب ایمنی، دسترسی آسان به درون قلعه را ممکن می‌سازد. در گذر از ورودی جنوبی قلعه و عبور از کنار بقعه امامزاده علی که گنبد فیروزه‌ای آن از تمام نقاط قلعه می‌درخشد، به ساباطی می‌رسیم که فضایی است برای آنان که در گرمای طاقت‌فرسای کویر به دنبال پناهی می‌گردند.

نظام دسترسی از معابر اصلی به خانه‌های قلعه با گذر از پیچ‌وخم‌های کوچه‌های باریکی و ساباط‌های تودرتو شکل می‌گیرد که با عبور از صفه‌هایی زیبا به خانه‌هایی می‌رسد که چیزی به جز سادگی آن عناصر و شاخص بودن راه‌پله‌های آن به چشم نمی‌خورد. معابر شمالی، جنوبی و شرقی، غربی قلعه با داشتن ساباط‌های متعدد و پیچ‌وخم‌های فراوان، علاوه بر فراهم آوردن دسترسی به فضاها، قلعه را در مقابل هر گونه نفوذ بیگانگان به عمق بافت مسکونی محافظت می‌کند.

چیدمان فضاهای خدماتی به‌صورت اندیشمندانه صورت پذیرفته است. بازار اصلی با مغازه‌هایی که از رونق گذشته آن حکایت می‌کنند، در کنار حمام‌های زنانه و مردانه که در عین سادگی بر اهمیت پاکیزگی نزد مردمان آن روزگار خبر می‌دهد، استقرار فضاهای مذهبی مسجد و حسینیه در جنوب قلعه، علاوه بر تعریف محدوده بافت مسکونی، باعث ارزشمند شدن نظامی آن شده‌اند.

ایمنا