قلعه اولتان پارس‌آباد در انتظار بازسازی

ولتان قالاسی شهری باستانی متعلق به دوران ساسانی است. این محوطه در روستای بزرگی در ۱۵ کیلومتری جنوب غرب پارس‌آباد مغان قرار دارد و ارگ اولتان در ۵۰۰ متری این روستا و در کنار رود ارس واقع شده است.

این دژ در مساحت ۳۲۰ هزار متر مربع بنا شده‌ و با ترکیب به جا مانده از آن یک دژ نظامی را تداعی می‌کند و با توجه به اظهارات کارشناسان هنوز قسمت اعظم ساختمان‌های قلعه در زیر خاک مدفون است.

قلعه باستانی اولتان از نظر ظاهری شبیه به ساختمان یک قلعه نظامی است اما بخشی از آن طی سالیان گذشته بر اثر پیشروی رود ارس تخریب شده و بازسازی و نوسازی آن تاکنون به صورت مطلوب انجام نگرفته است.

اولتان قالاسی باتوجه به وسعت ۵۰ هکتاری خود یک قلعه شهر به شمارمی رود که فضاهای مسکونی داخل قلعه و فضاهای صنعتی از قبیل کارگاه‌های مختلف فلزگری ، شیشه گری وسفال گری دربیرون از قلعه بوده‌است.

این قلعه برای نخستین بار در دوره اشکانی بنا شده است در دوره‌های ساسانی، اوایل اسلام، سلجوقی و ایلخانی نیز مورد استفاده قرار گرفته ، برخی متون اشاره دارند که قلعه تا قرن دوازدهم هجری نیز کاربرد داشت.

قلعه اولتان محوطه‌ای ۱۱۵ هکتاری با احتساب حریم آن دارد و با توجه به سفال‌های سطحی و همچنین کاوش‌های صورت گرفته قدمت این محوطه متعلق به دوره اشکانی، دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی، سلجوقی، ایلخانی و دوره افشاریه است.

بر اساس کاوش‌های صورت گرفته در محوطه اولتان قالاسی، بخش‌های عمده این محوطه را ارگ یا شهر درونی، محدوده شهر بیرونی، خندق و کانال‌های آبرسانی تشکیل می‌دهد که از دوره اشکانی شروع و تا قرون متاخر اسلامی مسکونی بوده است.

اولتان قالاسی همانند بیشتر شهرهای اسلامی متشکل از سه بخش ارگ مرکزی، گورستان، ربض و شارستان است.

بخش ارگ مرکزی این شهر تاریخی دارای حصار خشتی با پشتبندهای متعدد و خندقی به عرض ۳۰ متر است ، از این شهر تاریخی بخش ارگ و قسمت‌هایی از محدوده کارگاهی یا شهر صنعتگران باقی مانده و اکثر بخش‌های ربض و شارستان در زیر شهر کنونی اولتان و زمین‌های کشاورزی قرار گرفته و به شدت آسیب دیده است.

ارگ اولتان بیش از ۳۲ هکتار وسعت داشته و در اصل به شکل مستطیل بوده اما در وضعیت کنونی به دلیل تخریب بخش‌های شمالی شبیه ذوزنقه است. پیشروی‌های رود ارس باعث تخریب بخش شمالی ارگ شده، تامین آب لازم برای خندق از دو رشته کانال در جبهه غربی ارگ صورت می‌گرفت.

بر اساس مطالعات صورت گرفته و با توجه به متون جغرافیایی قرون اولیه اسلامی، محوطه اولتان قالاسی با شهر ورثان باستانی مطابقت داده می‌شود. همچنین با توجه به شواهد و داده‌های باستان‌شناسی و توضیحات متون تاریخی، از اولتان قالاسی به عنوان محل تاج‌گذاری نادر شاه افشار در دشت مغان نام برده می‌شود.

حرکت لاک پشتی کاوش‌ها و کشفیات در قلعه اولتان

کاوش در این قلعه در چند مرحله به صورت کند و با حرکت لاک پشتی صورت گرفته و باستان شناسان در کاوش این قلعه با مجموعه منسجم معماری متعلق به دوره‌های مختلف اشکانی تا اسلامی مواجه شده است ، بیشتر آثار یافت شده در این اثر باستانی به دوره قرن سوم و چهارم هجری و ادامه معماری دوره ساسانی تعلق دارد ، آثار متعددی از قبیل تنور، اطاق‌های متعدد، بخاری و چهار طبقه طاقچه که با استفاده از اندود گچ تزیین شده در فضاهای معماری قلعه کشف شده‌ است.

سفال‌های بی‌نظیر و متنوع دوره‌های مختلف اسلامی قلعه اولتان درخور توجه و شایان اهمیت است، در درون محوطه قلعه نیز تپه‌هایی وجود دارد که واحدهای کوچک ساختمانی بوده و ساختمان‌های عمده و اصلی در ضلع شرقی قرار داشته که به علت تغییر مسیر رودخانه ارس قسمتی از آن از بین رفته است.

عملیات باستان‌شناسی در قلعه اولتان از سال ۱۳۵۰ شروع شده و تاکنون حدود ۱۰ فصل کاوش، بررسی و مطالعات ژئوفیزیکی انجام شده است، یکی از عملیات نجات‌بخش در مسیر راه‌سازی سربند–پارس‌آباد رخ داده کاوش اضطراری در گورستان قلعه انجام شد تا راه‌سازی ادامه یابد.

در این کاوش‌ها تابوت‌های چوبی متعلق به دوره اسلامی کشف شد ، این کشف گورستان قلعه را از منظر تدفین‌های دوره اسلامی برجسته می‌کند. اشیایی مانند سفال‌های دوره مختلف اسلامی، بقایای معماری مثل تنورها، اتاق‌ها، بخاری‌ها، طاقچه‌هایی با اندود گچ تزیینی نیز در لایه‌های مختلف دیده شده.

همچنین در مسیر راه‌سازی، کاوش‌ها منجر به شناسایی بخش‌هایی از گورستان دوره ساسانی شده است.

پیشروی رودخانه ارس تهدید جدی قلعه اولتان است

یکی از تهدیدات جدی، فرسایش ساحلی رود ارس است که بخش‌هایی از قلعه را در معرض تخریب قرار داده است ، فعالیت‌های شن و ماسه‌برداری در نزدیکی محوطه امکان آسیب به ساختارها را افزایش داده است. برای محافظت از این اثر، در سال ۱۳۹۸ نقشه عرصه و حریم آن توسط میراث فرهنگی استان اردبیل تصویب و در سال ۱۴۰۲ نیز بازنگری عرصه و حریم مجموعه از سوی وزارت میراث فرهنگی ابلاغ شده است.

در طرح بازنگری ضوابط، ساخت و ساز در عرصه قلعه ممنوع شد و فقط فعالیت‌های گردشگری و تتسیسات مرتبط با پایگاه میراث فرهنگی مجاز اعلام شد.

مسئولان باستان‌شناسی معتقدند قلعه اولتان قابلیت تبدیل شدن به پایگاه ملی و حتی ثبت جهانی را دارد.

قلعه اولتان نمونه‌ای ارزشمند از شهر ـ قلعه خشتی است که نشان‌دهنده تطور معماری، زیست شهری، صنعتی و دفاعی در منطقه مغان طی دوره‌های اشکانی، ساسانی و اسلامی است.

وجود خندق دفاعی، کانال آبرسانی، کارگاه‌های صنعتی (فلزگری، سفالگری، شیشه‌گری) و ساختار شهری (ارگ، ربض) نشان دهنده سازمان شهر، تقسیم کار، و تعامل مردم با محیط و منابع آب است.

قلعه اولتان؛ بزرگ‌ترین سایت‌خشتی شمال غرب ایران

قلعه اولتان یکی از بزرگ‌ترین سایت‌های خشتی شمال غرب ایران به شمار می‌آید. این مجموعه تاریخی نه تنها به عنوان یک دژ نظامی بلکه به‌عنوان محلی با کارکرد شهری، صنعتی و مسکونی در گذر زمان شناخته می‌شود؛ بخش‌هایی از آن مربوط به صنایع مانند سفالگری، شیشه‌گری و فلزکاری بوده است.

این قلعه در مسیر یکی از راه‌های مهم تاریخی منطقه یعنی مسیر فرعی جاده ابریشم / جاده قفقاز بوده است (که به آن “ائل یولی” گفته شده)؛ این مسیر محلی برای ارتباطات تجاری و فرهنگی بین ایران و مناطق قفقاز به شمار می‌رفت.

مجموعه قلعه شامل اجزایی مانند گورستان باستانی با تدفین‌هایی از هزاره اول قبل از میلاد ، تپه اولتان — لایه‌های دوره اشکانی و ساسانی، ارگ مرکزی (قلعه نظامی یا شهری حداقل در دوره ساسانی، اوایل اسلام و دوره‌های بعد)، بخش صنعتگران یا منطقه بیرونی (ربض) — محل فعالیت‌هایی مانند فلزکاری، سفالگری و شیشه‌گری در قرون دوم تا هفتم هجری، خندق دفاعی به عرض ۱۵ متر که دور ارگ می‌چرخید و آب آن احتمالا از رود ارس تأمین می‌شد.

کل مساحت قلعه حدود ۸۰ هکتار است که از این میزان، ۳۷ هکتار در داخل حصار (ارگ) و ۴۳ هکتار ربض (بخش بیرونی) است. قطر حصار ~۷ متر بوده و برج‌های دیدبانی در فواصل نسبتاً منظم روی حصار وجود داشته‌ است.

اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل برنامه مرمت ضربتی قلعه اولتان را در دستور کار قرار داده است. همچنین محوطه قلعه فنس‌کشی و عرصه و اعیان آن تعیین شده است، اما معارضات اجتماعی در برخی بخش‌ها وجود دارد که باعث پیچیدگی در مدیریت حریم شده است.

محوطه باستانی اولتان پارس‌آباد ارزش تبدیل به پایگاه ملی میراث فرهنگی را دارد

روح‌الله محمدی ، رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل در این باره گفت: تابوت‌های چوبی دوره اسلامی به دست آمده از گورستان قلعه اولتان پارس‌آباد، آن را نسبت به گورهای ادوار اسلامی متمایز می‌کند و اولتان ارزش تبدیل به پایگاه ملی میراث فرهنگی را دارد.

وی اظهار کرد: ۶ نمونه تابوت چوبی در محوطه باستانی اولتان شهرستان پارس آباد شناسایی و ۲ مورد آن حفاری شده است و به دلیل اینکه تدفین با تابوت چوبی در ادوار اسلامی بسیار کم‌سابقه است، گورستان اولتان اهمیت خاصی پیدا می‌کند.

محمدی ادامه داد: شهر تاریخی اولتان در مسیر جاده فرعی راه ابریشم یا جاده قفقاز قرار دارد و در اصطلاح عامیانه به آن “ائل یولی” یا راه ایل می‌گفته‌اند و امتداد این مسیر از قلعه برزند گرمی و قیزقلعه‌سی بیله سوار به دربند داغستان منتهی می‌شده است.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل افزود: به محوطه باستانی یاد شده در دوره ایلخانی نام اولتان اطلاق می‌شده و به احتمال قوی نام قبلی آن “ورثان” بوده که شهری تاریخی بوده است و به دنبال کشفیات به دست آمده در عملیات راه‌سازی در ماه‌های گذشته، کاوش‌های اضطراری هیات باستانشناسی اداره کل میراث فرهنگی اردبیل از حدود ۱۷ شهریور در محوطه باستانی اولتان آغاز شد و با یک ماه تمدید تا حدود ۱۸ آبان ماه ادامه خواهد داشت.

محمدی تصریح کرد: محدوده ارگ مرکزی و بخش صنعتگران اولتان شامل کوره‌های سفالگری، ذوب فلز و آجرپزی حدود ۷۰ هکتار پیش‌بینی می‌شود و با احتساب گورستان تازه کشف شده کل محدوده منطقه باستانی اولتان حدود ۱۰۰ هکتار خواهد بود.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل گفت: یک گورستان در اولتان کشف شده و پیش بینی می‌شود چند گورستان دیگر در این محوطه کشف شود و تاکنون حدود ۱۲ گور متعلق به دوره اشکانی در این گورستان شناسایی و سه تدفین برداشته شده است.

این فعال حوزه میراث فرهنگی و تاریخی با بیان اینکه تیم باستان‌شناسی مستقر در پایگاه اولتان حدود ۱۲ عضو دارد، گفت: تدفین‌های به دست آمده، ابتدا در پایگاه مرمت می‌شود و امکان آزمایش دی ان ای نیز بر تدفین‌ها وجود دارد و بعدها امکان به نمایش گذاشتن اشیای به دست آمده نظیر مفرغ، سفال و آهن وجود خواهد داشت اما استخوان‌های تدفین‌ها پایداری کمی دارند و امکان نمایش نخواهد داشت.

وی ادامه داد: متاسفانه طی عملیات‌های عمرانی و راه‌سازی و تردد ماشین‌آلات سنگین در قبل از انقلاب و در ماه‌های گذشته، فشار زیادی بر گورها و تدفین‌های گورستان اولتان وارد شده و استخوان‌های اغلب گورها پایداری خود را از دست داده است.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل اضافه کرد: اشیای به دست آمده ارزش تاریخی دارد و پس از مرمت و تکمیل روند کشف، از آنها اطلاعات علمی مربوط به وضعیت سفالگری و فلزگری در ادوار گذشته به دست خواهد آمد.

وی اظهار کرد: محوطه باستانی اولتان در گذشته فنس‌کشی و با وجود ایجاد برخی معارض اجتماعی، عرصه و اعیان آن تعیین شده و به جهت وجود قبور چاله‌ای دوره اشکانی و تدفین‌هایی به شکل جنین و طاق باز بستر مهمی برای مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی به شمار می‌رود.

این قلعه هم‌اکنون نیازمند بازسازی و نوسازی است و قابلیت تبدیل شدن به پایگاه ملی و ثبت جهانی قلعه اولتان، نه فقط به دلیل ارزش تاریخی بلکه به دلیل توان جذب گردشگر، اشتغال‌زایی و ارتقای هویت فرهنگی منطقه ضروری است.

ایسنا