در سال ۱۲۹۱ ه. ش. شخصی به نام مسیو کرنلیس که در آن زمان رئیس مالیه اصفهان بود، مدرسه‌ مالیه را در ضلع شمال شرقی میدان چهارحوض راه‌اندازی کرد. این مدرسه در ابتدا با چهار کلاس به مدیریت لازار کلیمی اداره می‌شد، ولی پس از چند سال، صادق انصاری به جای لازار کلیمی منصوب شد.

در آن زمان موقعیت جغرافیایی مدرسه چندان مطلوب نبود، به همین دلیل مکان آن تغییر یافت و به محلی موسوم به «باغ کاج» واقع در ضلع شرقی چهلستون منتقل شد. در این محل هم نتیجه مطلوب حاصل نشد؛ زیرا عمارت اخیر برای یک دبیرستان شایسته نبود. با نامه‌نگاری‌های میرزا اسدالله مصفی، رئیس اداره‌ فرهنگ وقت میدانی به اسم «تالار طویله یا تحویل‌خانه» واقع در میان عمارت عالی‌قاپو و تالار اشرف برای بنای ساختمان جدید مدرسه به وزارت فرهنگ پیشنهاد شد.

سرانجام در ۲۹ اسفند سال ۱۳۱۳ ه. ش. در دوره‌ ریاست سیدتاج‌الدین امام‌زاده بر اداره‌ فرهنگ، سنگ بنای عمارت مدرسه در جشنی با حضور علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت در زمین اختصاص‌یافته گذاشته شد. در شهریورماه سال ۱۳۱۵ ه. ش. کار ساخت عمارت به پایان رسید و این بنا در سال ۱۳۱۶ ه. ش. افتتاح شد.

مدرسه‌ سعدی که در ابتدا با نام مالیه بنیان گذاشته شد، بعد‌اً به مدرسه‌ ملیه، مدرسه‌ نمره یک دولتی و در نهایت به مدرسه‌ سعدی تغییر نام داد. در خصوص وجه تسمیه عمارت جدید مدرسه به نام سعدی، روایاتی از دانش‌آموختگان و مدرسان مدرسه باقی است که می‌گوید این مدرسه را همزمان با هفتصدمین سال نگارش گلستان سعدی افتتاح کردند و به همین علت نام آن را سعدی نهادند.

آندره گدار فرانسوی اولین نفری بود که در تخیلات ذهنی‌اش در کلاس‌های این مدرسه قدم زد. نقشه عمارت مدرسه سعدی را این معمار و باستان‌شناس فرانسوی طراحی و ماکسیم سیرو، مهندس وزارت فرهنگ وقت اجرا کرد. احداث دو طبقه با نمای آجری نیز تحت نظر یکی از معماران بزرگ اصفهان به نام «استاد سِنِمار» انجام شد. معماری مدرسه‌ سعدی ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی است و نمای بیرونی ساختمان این عمارت به گونه‌ای طراحی شده که بیشترین تناسب را با مجموعه‌ نفیس تاریخی اطرافش داشته باشد و عضو جدایی از بافت این منطقه نباشد. شیوه‌ معماری این مدرسه تلفیقی از چهار شیوه‌ سنتی، ایران باستانی، کلاسیک غربی و مدرن است.

در بالای ورودی دو طبقه‌ عمارت سعدی، دو کتیبه‌ کاشی‌کاری‌شده به چشم می‌خورد که در کتیبه‌ طبقه‌ اول، عبارت زیبای «دانایی و توانایی» نقش بسته و در کتیبه‌ طبقه‌ دوم، بخشی از آیه ۲۶۹ سوره بقره به معنای «به هرکس حکمت داده شود، همانا خیری فراوان به او داده شده» آمده است.

از ویژگی‌های معماری دبیرستان سعدی، اشعار زیبایی‌ست که در کتیبه‌های اطراف ایوان‌های پایین و بالا و سردر اتاق‌های عمارت مدرسه به چشم می‌خورد. همچنین در قسمت‌های گوناگون بنا، اشعاری به خط خوش نستعلیق روی کاشی‌های لاجوردی با خطی سفید نقش بسته است. این اشعار از سعدی، نظامی گنجوی و فردوسی و مضمون همه‌ آنها ضرورت دانش‌اندوزی و توصیه به این کار است.

دبیرستان سعدی دارای کتابخانه‌ مجهزی بود که بخشی از کتاب‌های آن پس از تأسیس کتابخانه‌ شماره یک فرهنگ به آنجا منتقل شد و به این ترتیب در پایه‌گذاری اولین کتابخانه‌ عمومی اصفهان نیز سهیم بود.

در اواسط دهه ۳۰ شمسی که دانشگاه اصفهان بنا نهاده شد، به‌دلیل ناتمام بودن ساختمان دانشگاه، چهار کلاس و دو اتاق خالی آزمایشگاه مدرسه‌ سعدی در اختیار شاگردان آموزشگاه عالی بهداری و کلاس اول دانشکده‌ پزشکی قرار داشت. همچنین کلاس تشریح دانشجویان پزشکی اصفهان نیز مدتی در دبیرستان سعدی برگزار می‌شد.

تعطیلی مدرسه‌ سعدی و تبدیل آن به زندان شهربانی تا پیروزی انقلاب ادامه داشت تا اینکه پس از انقلاب، روحی تازه به جان عمارت سعدی بازگشت و دوباره به محلی برای فرهنگ‌دوستان تبدیل شد. این عمارت پس از انقلاب اسلامی برای مدتی مورد استفاده دانشجویان مرکز آموزش عالی سوره و نیز نیروی انتظامی قرار داشت و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شعبه‌ اصفهان نیز در بخشی از زمین‌های آن واقع بود. از آنجایی که بافت و خشت عمارت سعدی برای موضوعات فرهنگی پایه‌گذاری شده، عمارت مدرسه‌ سعدی در حال حاضر محل حوزه هنری استان اصفهان و پاتوق هنرمندان و فرهنگ‌دوستان دیار نصف جهان است.

ایکنا