شهر زیرزمینی سامن؛ رُنسانس گردشگری همدان

جنوب غربی شهرستان ملایر در بخش سامن، شهری در دل زمین نهفته‌ است که معماری و قدمت تاریخی این شهر گویای عظمت و تاریخ استان همدان است، «شهر زیرزمینی سامن» با وسعتی حدود سه هکتار به دست پیشینیان ایرانی قبل از دوره اشکانیان در دل زمین کنده شده‌است، شهری که ۱۸ سال از کشف آن می‌گذرد.

نوع ساخت و معماری و قرار گرفتن راهروهای دستکند سامن نه تنها در ایران بلکه در دنیا بی‌نظیر و منحصر به فرد است و سال‌ها پیش از این، محلی‌های این منطقه اذعان داشتند که زاغه‌هایی در دل زمین نهفته‌است که کارشناسان میراث فرهنگی موفق به ورود به شهر زیر زمینی سامن نشده بودند و نمی‌دانستند که راه ورود به این منطقه کجا است، سال ۱۳۸۴ بود که شرکت مخابرات استان همدان حین کار و حفاری و اجرای فیبرنوری و به صورت اتفاقی، به فضاهای شهر زیرزمینی سامن برخورد کرد و راه ورودی نمایان شد.

بر همین اساس کارشناسان میراث فرهنگی استان همدان وارد کار شده و راه‌های ورودی ایمن‌سازی و در سال ۱۳۸۶ اولین فصل کاوش در دستکند سامن آغاز شد، طبق بررسی‌های اولیه احتمال می‌رود قدمت این مکان به قبل از سلسله اشکانیان بازگردد و قدمت آن سه هزار و ۵۰۰ سال است، شاید وسعت این شهر از ۱۶۰ تا ۱۳۰ پیش از میلاد به بیشترین حد خود رسیده باشد و برای انجام مراسم مذهبی درست شده باشد.

دستکند سامن؛ شهری اسرارآمیز در دل زمین

تاکنون بیش از ۸۰ اتاق و فضاهای بزرگ و کوچک در این شهر پنهان کشف شده‌ که به علت رطوبت زیاد بخش عظیمی از این مکان هنوز در دل سنگ‌ها پنهان باقی‌مانده‌ و بخش‌های کشف نشده بیشتر در عمق ۶ متری قرار دارد که کار را برای باستان شناسان سخت می‌کند.

این مکان به مرور در دوره‌های تاریخی وسعت گرفته و اتاق‌ها و راهروهای این شهر قدمت‌های متفاوتی دارند، به نظر می‌رسد آنچه در حال حاضر از این مکان کشف شده تنها بخش کوچکی از این شهر باشد.

شهر زیرزمینی سامن مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از معماری هزارتوی دستکندهاست که از گذشته‌ها و آیین‌های دور و دراز حکایت می‌کند، اتاق‌ها و فضاهایی تودرتو که همگی به هم راه دارند، آن‌قدر شیبه هم هستند که در برخی مواقع بازدیدکنندگان بدون راهنما راه را گم می‌کنند و گاهی به دلیل شباهت فکر می‌کنند همان مسیر قبلی است، در حالی که به نظر می‌رسد برخی مجموعه‌ها قرینه یکدیگرند.

مجموعه‌ها از طریق تونل‌هایی که به زحمت می‌توان در آن راه رفت، به یکدیگر متصل‌اند و باید به صورت نشسته از آن‌ها گذشت، برای مسدود کردن مجموعه‌ها دریچه‌ای مانند تنور وجود دارد که گفته می‌شود اگر از طرف یک مجموعه روی دریچه یک درپوش سنگی قرار داده شود، به هیچ وجه قابل نفوذ نیست، به نظر می‌رسد این نوع تعبیه مکان، برای سیستم امنیتی باشد و ورود و خروج اضطراری نیز از این نقاط صورت می‌گرفته‌ است، این دریچه مجموعه بالا را به طبقه پایین وصل می‌کند و نقطه تلاقی دو بخش است.

در کنار بیشتر اتاق‌ها سازه‌هایی وجود دارد که شباهت زیادی به آخور احشام دارد و اگر چه شبیه آخور است، اما هیچ اثری از فضولات حیوانی تاکنون به‌دست نیامده تا دلیلی بر این مدعا باشد، در واقع به درستی نمی‌توان گفت از این سکوها چه استفاده‌ای می‌شده‌ است.

دوره‌های تاریخی شهر زیرزمینی سامن

دوره اول؛ طبق بررسی‌های صورت گرفته این شهر در طول تاریخ شاهد سه دوره استفاده بوده‌، علت شکل‌گیری این شهر پنهان به دوره اول بازمی‌گردد که طبق بررسی‌ها هسته اولیه شهر قدمت بیشتری از برخی از کانال‌ها و اتاقک‌های اطراف شهر دارد و این احتمال وجود دارد که این شهر برای انجام مراسمی خاص به‌طور پنهان درست شده‌ است.

دوره دوم؛ در این دوره از تاریخ بیشترین استفاده از این مکان صورت گرفته که مربوط به سلسله اشکانیان است و با اینکه حفر این مکان بسیار پیشتر از اشکانیان صورت گرفته، اما استفاده مستمر و به نوعی دوران اوج خود را در زمان اشکانیان سپری کرده‌ است.

دوره سوم؛ این دوره، دوره افول این مکان باستانی است که به نظر می‌رسد با کاسته شدن قدرت پادشاهان ایران همزمان باشد، در این دوره از این مکان به عنوان پناهگاه و تدفین مردگانی خاص استفاده می‌شده‌، این دوره از زمان حمله اعراب به ایران و جنگ نهاوند تا جنگ جهانی اول و حتی دوره قاجار ادامه داشته‌ و موردی که همه باستان شناسان در مورد آن اتفاق نظر دارند، مجهول بودن این شهر در تمام سه دوران خود است، به‌طوری‌که این مکان توسط افراد خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته و عموم مردم از این مکان مرموز اطلاع نداشته‌اند.

استان همدان به‌عنوان یکی از حوزه‌های باستان‌شناسی ایران و از مهم‌ترین کانون‌های حضـور جوامع انسانی بوده است که فرآیند شـکل‌گیری جوامع باستانی از ادوار پیش‌ از ‌تاریخ تا دوران تاریخی بوده و اسامی کامـلا مشهود و قابل کنکاش است که یکی از محوطه‌های شاخص این استان، مجموعـه‌ دستکند زیرزمینی سامن و یکی از اسرار آمیزترین آثار تاریخی موجود در کشور است.

معماری دستکند سامن گونه‌ خاصی از معماری است که در آن هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نشده و با زدودن توده‌های صخره‌ای از بستر کوه و سنگ فضا تولید و در این نوع معماری، فضاها در اشکال متفاوت ایجاد شده‌اند و به نوعی بدون هیچگونه آسیبی به محیط پیرامون فضا در زیر بافت مسکونی شهر به وجود آمده است.

مجموعه دستکند زیرزمینی سامن در ۹۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر همدان و ۱۵ کیلومتری جنوب غرب شهر ملایر واقع شده که با کاوش‌های انجام شده تاکنون در این شهر زیرزمینی، اسکلت ۶۰ نفر و مقداری سفال و ظرف، مهر، ظرف مسی کتیبه‌دار، سکه و تعهدنامه کشف شده است.

نوروز ۱۴۰۳؛ فصل گشایش دروازه‌های گردشگری دستکند سامن

کهن شهر سامن یکی از باستانی‌ترین شهرهای استان همدان است و علاوه بر شهر زیرزمینی، چند جاذبه تاریخی دیگر همچون برج خانقلی در مرکز شهر و یک امامزاده که ساخت آن به دوران ایلخانی برمی‌گردد، در این شهر وجود دارد که جذابیت‌های این شهر را برای گردشگران دوچندان کرده است.

استان همدان در غرب ایران سالانه میزبان تعداد قابل‌توجهی از مسافران و گردشگران است که از لحاظ جاذبه‌های دیدنی، همواره گزینه‌های متنوعی برای گردشگران دارد و شهر زیرزمینی سامن نیز که عمر کشف آن چندان طولانی نیست، به این جاذبه‌ها اضافه شده، دیدن تمدنی که سه هزار سال پیش از ما شکل گرفته و تاکنون نیز شکوه خود را حفظ کرده است.

طبق اعلام مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان دستکند سامن یکی از پروژه‌های اولویت‌دار در حوزه میراث فرهنگی در سفر استانی رئیس جمهور بود که ۲۰ میلیارد ریال اعتبار برای آن مصوب شد.

با توجه به آماده‌سازی مرحله نخست دستکند سامن برای گردشگرپذیر شدن این مجموعه، در سفری که دیماه سال گذشته «عزت الله ضرغامی» وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به شهرستان ملایر داشت، مرحله نخست گردشگری شهرزیرزمینی سامن افتتاح شد که وزیر میراث فرهنگی در بازدید از این مجموعه تاکید کرد تمامی پروتکل‌های لازم و موارد ایمنی برای بازدید عموم باید رعایت و سپس این مجموعه بازگشایی شود.

در همین راستا میراث فرهنگی استان همدان در همین رابطه اعلام کرد: تلاش می‌شود با اعتباری که از وزارتخانه ابلاغ شده، اقدامات باقی مانده همچون تکمیل خروجی و اصلاح نورپردازی دستکند سامن انجام و تا پایان تابستان به صورت آزمایشی بازگشایی شود که با پیگیری‌های صورت گرفته و اختصاص اعتبار از سوی امور پایگاه‌ها، کارهای مرمت، رفع اشکال و تقویت نکات ایمنی همچون راه‌اندازی و اصلاح خروجی اضطراری، ایمن‌سازی پنجره‌ها و هواکش‌های سقف و تکمیل نورپردازی در حال انجام است.

اختصاص ۲۰ میلیارد ریال اعتبار برای دستکند سامن

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان در گفت و گو با ایرنا، از گردشگرپذیر شدن دستکند سامن در ایام نوروز ۱۴۰۳ خبر داد و پیش‌بینی کرد: دستکند سامن برای عید نوروز امسال میزبان گردشگران باشد.

«محسن معصوم‌علیزاده» با بیان اینکه طرح تامین برنامه‌های ایمنی طی ماه‌های آینده اجرا خواهد شد، گفت: تلاش ما بر این است که مجموعه دستکند سامن برای عید نوروز میزبان گردشگران علاقه‌مند از سراسر کشور باشد.

وی با بیان اینکه دستکند سامن به عنوان یکی از طرح‌ها در سفر استانی رئیس جمهور مطرح شد، اظهار کرد: برای اقدامات تکمیلی دستکند سامن حدود ۲۰ میلیارد ریال اعتبار پیش‌بینی و از محل سفر رئیس جمهور مصوب شد که در صورت اختصاص، می‌توانیم به عنوان یک جاذبه گردشگری بی‌نظیر در این شهرستان و استان از آن استفاده کنیم.

به گزارش ایرنا؛ شهر زیرزمینی سامن در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۸۷ به شماره ۲۴۶۲۲ در فهرست آثار ملی ثبت شد.