سِیر گنبدسازی در معماری ایرانی‌اسلامی
گنبد نخودی مسجد شیخ لطف الله، گنبدهای فیروزه‌ای مدرسه چهارباغ و مسجد جامع عباسی، دو گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان، دو گنبد مهجور فیروزه‌ای امامزاده درب امام و شماری دیگر از معروف‌ترین گنبدهای تاریخی مساجد و کلیساهای اصفهان بخشی از هویت میراثی اصفهان را می‌سازند و شناخت این سازه‌های ارزشمند، به شناخت بخشی از میراث اصفهان منتهی می‌شود.
تعریف گنبد
گنبد لغتی کاملا فارسی است. واژه جنبذ و شنب عربی و گرفته‌شده از کلمه گنبد فارسی است. در فرهنگ‌نامه، گنبد به معنای سقف یا ساختمان بیضی‌شکل است. گنبد به‌عنوان سقفی است که فضا را از عوامل بیرونی (باد، باران، سرما و …) حفظ می‌کند، در ضمن نمادی از آسمان را تداعی می‌کند که عالم هستی را با عالم ماورا مرتبط می‌سازد. در تبدیل مربع به دایره چهارگوش به‌عنوان نماد جسمانی و استقرار و پایداری هشت وجهی کنایه از کرسی الهی و عالم فرشتگان سمبل روح مطهر گنبد آسمانی است.
روند گنبدسازی
روند گنبدسازی در ایران پیش از اسلام شروع شده و در ادوار اسلامی به‌خصوص در دوره تیموری و صفوی به سرحد کمال مطلوب رسیده است. به طور دقیق می‌توان اولین پوشش گنبدسازی اصولی را در فیروزآباد فارس از دوره اواخر اشکانی و اوایل دوره ساسانی توسط اردشیر بابکان سرسلسله دوره ساسانی دانست که به شکل پوسته از ملات گچ و سنگ ساخته شده و باپایداری تا امروز باقی مانده است.
نظر اجمالی به روند آثار طاقی
عموما در ساخت‌و‌سازهای قبل از دوره هخامنشی کاربرد قوس و طاق در بناها، اصل و اساس پوشش برای ساختمان‌سازی بوده است که نمونه‌ای از آن را در آثار پیوسته و به‌جا‌مانده هزاره سوم قبل از میلاد در شهر سوخته می‌توان یاد کرد. یکی از با‌ارزش‌ترین آثار طاقی دوره ایلامی با بنای ارزشمند «چغازنبیل» متعلق به ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد است؛ این بنا در هفت تپه خوزستان قرار داشته است.
دوره سلجوقی
دورانی بسیار پرتحرک از ساخت‌و‌سازها و پدیده‌های طاقی ایران بوده است. از آثار بر جای مانده از این دوره می‌توان انواع پوشش‌های قوسی و خصوصا طاقی بسیار زیبا و با قاعده از اجزا در قسمت‌های مختلف مسجد جامع اصفهان به‌خصوص گنبد خواجه نظام‌الملک اشاره کرد. گنبد خواجه نظام‌الملک به وسیله وزیر دانشمند خواجه نظام‌الملک در ضلع جنوبی مسجد جامع ساخته شد. گنبد عظیمی که از نمونه‌های نادر ساختمان‌های سلجوقی است. قاعده این گنبد مربع است و در قسمت‌های بالاتر ابتدا به کثیر‌الاضلاع و بعد به دایره کامل تبدیل می‌شود و سپس گنبد شروع می‌شود.مهم‌ترین مسجد در دوره صفویه شهر اصفهان از لحاظ عظمت جنبه معماری و کثرت تزیینات، مسجد جامع است که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان در سال ۱۰۲۰ هجری به زمان شاه‌عباس اول ساختمان آن شروع شد.
دوره ایلخانی
روند بناهای طاقی ایرانی به تکامل قابل توجهی رسیده است و از میان آن‌ها می‌توان به بناهای عظیم و ارزشمند گنبد سلطانیه با پوشش گنبد صندوقه ای آن و پوشش گنبد مسجد جامع ورامین یاد کرد. گنبد بقعه باباقاسم هرمی‌شکل و هشت ترک است که از گنبدهای شاخص این دوره می‌توان به آن اشاره کرد .
دوره تیموری
در این دوران ساخت‌و‌ساز بناها از مساجد و مدارس و… به روندی از ساخت‌و‌سازهای شاهکار معماری رسیده است. در مکتب معماری دوره تیموری پایه‌گذاری معماری بی‌همتای اسلامی در جهان اسلام شده و حتی تأثیر‌گذاری فراوانی را برای معماری جهان نیز داشته است؛ مثل طاق پوشش‌ها و گنبد مسجد امام در مشهد دوران بسیار پرتحول و شاخص و شکوفای معماری ایران که پایه‌گذاری بسیاری از اصول اجرای بناهای طاقی ایرانی محسوب می‌شود، از دوره تیموری است .
دوره صفویه
با استفاده از روش‌های دوره تیموری معماری طاقی این دوره سر آمد هنر معماری جهان شده است. اجرای گنبدسازی در انواع یک پوسته، دو پوسته پیوسته و خصوصا دو پوسته گسسته، عظمتی وصف‌ناپذیر است؛ مثل مسجد جامع عباسی و گنبد بسیار خوش‌فرم هندسی.
دوره نادری
ایران درگیر کشمکش‌های اقوام توأم با سرکش و سرکوبی آن‌ها توسط نادر بود. از این رو فرصتی برای آبادانی نبود. آثار این دوره را می‌توان آثار طاق ارزشمندی چون بنای کاخ خورشید و مسجد کبود در کلات نادری اشاره کرد.
دوره زندیه
در دوران حکومت کریم‌خان زند ساخت‌و‌سازهای فراوان در ایران خصوصا در فارس صورت گرفته که در این آثار اصول اجراهای طاق حاکم شده است و می‌توان به طاق پوشش بازار وکیل و مسجد وکیل اشاره کرد.
دوره قاجاریه
به طور خلاصه معماری آثار طاقی ایران در دوره‌های بعد تا معاصر همواره متأثر از معماری طاقی دوره صفویه بوده؛ گرچه در دوره قاجاریه گهگاه در اجراهای معماری طاقی جهش‌ها و پدیده‌های نو به وجود آمده است، اما اصول و قاعده معماری طاقی این دوره همواره تحت تأثیر سیستم معماری طاقی دوره صفویه بوده است؛ مثل بازار وکیل کرمان و بازار وزیر قزوین.
دوره پهلوی اول
این دوره از ساخت‌و‌سازهای بسیار فراوانی برخوردار است. دگرگونی در روش ساخت آثار و بناهای مدرن این دوره تلفیقی از معماری غربی و ایرانی توأم دیده می‌شود.معماری معاصر ایران دوره‌ای جذاب ولی کمتر پرداخته شده است. شاید علت آن تمایل معماری به معماری غرب باشد و مشاهده رمق‌های آخر معماری اصیل ایرانی بر پیکر شهرها یکی از دلایل آن باشد. ولی باید دوستانه‌تر به آن نگاه می‌کردیم و بکنیم. معماری معاصر ایران به نظر نگارنده از جذاب‌ترین سبک‌های معماری ایران است. این نکته مهم‌ترین خصلت معماری گذشته ایران را نیز تغییر داد و بناها در همه حوزه‌ها و دسته‌بندی‌های ساختمانی ناگهان از درون به بیرون چرخش داده شدند. این گردش به طوری بنیادین بر دیگر عناصر معماری ایران و پیدایش مواردی جدید در حوزه معماری و شهرسازی نظیر خیابان‌ها، کوچه‌ها، پنجره‌ها، نماها و به عبارتی فضاهای تازه و نوین تأثیر گذاشت. بنابراین پدیده برون‌گرایی نخست در اندیشه‌ها شکل گرفت.
دوره پهلوی دوم
ساخت‌و‌سازها در بناهای ایران کاملا روند خود رابه سوی ساختمان‌سازی غرب ادامه داد؛ اما همچنان در آثار اسلامی خصوصا مساجد استفاده از مبانی قوس‌های روطاقی کاملا مشهود است.در دوره پهلوی دوم نیز گرایش به معماری سنتی با نگرش به معماری باستانی ایرانی همچنان به قوت خود باقی بود. با این وجود این نوع معماری بیشتر در بناهای عمومی مذهبی و غیرمذهبی مشاهده می‌شد.
منابع:
کتاب «گنبد و عناصر طاقی ایران» حسین زمرشیدی
کتاب «طاق وقوس در معماری ایرانی» آندره گدار، مترجم حمید قراگوزلو
کتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» لطف‌الله هنر فر
سایت خبری اصفهان زیبا
درباره نویسنده
نویسنده