سَقّانِفار؛ راوی زنده عشق به حسین(ع) در مازندران

سقانفار که در برخی از مناطق استان مازندران به آن ‘سقانپار’ یا ‘سقاتالار ‘ هم گفته می شود، سازه ای چوبی است که با ویژگی های مشخص برای جمع شدن و عزاداری در ماه محرم ساخته می شد.

این سازه های آیینی که هم اکنون تنها تعداد اندکی از آنها در مناطق مرکزی مازندران برجای مانده، عمدتا در کنار حسینیه ها، مساجد و گورستان ها ساخته می شدند.

سقانفار از ۲ واژه ‘ سقا ‘ و ‘ نفار ‘ یا ‘ نپار ‘ تشکیل شده است. سقا که یک واژه عربی و جمع آن ‘اسقیه’ است، به مشک آب یا شیر گفته می شود و نفار یا نپار هم در لغتنامه دهخدا به ‘ تختی با پایه بسیار بلند چون بالا خانه ای که با پله های چوبین بر آن بالا روند ‘ معنی شده است.

در زمان های دور که هنوز آب آشامیدنی به صورت لوله کشی شده در هر منزلی وجود نداشت و آب مورد نیاز روستاییان از چشمه ای در داخل یا خارج روستاها تامین می شد، در ایام محرم در سقانفارها ظرف بزرگ و بیضی شکلی قرار می دادند و در آن آب می ریختند تا مردم از آن آب بنوشند، سیراب شوند و به یاد تشنه کامان صحرای کربلا بر قاتلان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا لعنت بفرستند.

در عین حال، در همان زمان ها و نیز در زمان حاضر، سقانفارها علاوه بر کارکرد آبرسانی به عزاداران امام حسین (ع)، به عنوان چایخانه عزاداران هم مورد استفاده قرار می گرفته است.

به طور کلی به اعتقاد کارشناسان میراث فرهنگی مازندران، سقانفارها در کنار حسینیه ها تداعی کننده نقش حضرت ابوالفضل العباس (ع) در آب رسانی به یاران و خاندان امام حسین (ع) در صحرای کربلای هستند و به همین دلیل نیز زمین سقانفارها در هر منطقه ای موقوفه حضرت ابوالفضل (ع) است.

سقانفارها که در بیشتر جاها با چوب ساخته شدند، دارای دو طبقه هستند که طبقه بالایی آن، محل قرارگیری نوحه‌ خوان ‌است و طبقه پایین نیز برای پذیرایی از عزاداران با چای، آب و دیگر نوشیدنی ها در نظر گرفته شده است.

وجود سقانفار در کنار حسینیه ها و مساجد این مزیت را هم داشت که شرایط برای حضور و عزاداری مردم در محوطه این مکان ها نیز فراهم می شد و به این ترتیب شور عزاداری حسینی افزایش می یافت.

۲ طبقه سقانفار از طریق پلکان‌های چوبی به هم راه دارند. طبقه اول آن علاوه بر تامین وسایل پذیرایی عزاداران، مکانی هم برای جمع شدن و عزاداری زنان محلی محسوب می شود.

سقانفارها به طور معمول به صورت دو اتاق روی هم یا دو طبقه به نسبت بزرگ با چوب های مرغوب تراشیده شده ساخته می شدند. کم ترین وسعت برای هر اتاق سقانفار شش متر در چهار متر یا شش متر در هشت متر بود.

آن چه که سقانفارها را از سایر نفار یا نپارها در مازندران متمایز می کند، معماری منحصر به فرد آنها است که علاوه بر انتخاب نوع چوب و تراشیدن خوش سلیقه آن، در به کارگیری هنرهای متنوع از نقاشی گرفته تا خطاطی و رنگ آمیزی معنادار خود را نشان می دهد، به گونه ای که بعضی از این سازه ها انسان را به یاد معابد بودایی در چین و تبت می اندازند.

سازندگان سقانفارها را باید با عنوان ‘ معماران هنرمند ‘ مورد خطاب قرار دارد، چرا که آنان هنگام ساخت این سازه، سقف و تیر های ساق بنا را رنگ آمیزی و روی آن تکه تکه مستطیل رسم کرده، با رنگ روغنی آراسته می ساختند و در میان آن اشعار ‘ محتشم کاشانی ‘ را به خط خوش می نوشتند.

همچنین در اطراف مستطیل ها گل و بوته و تصاویری از ‘ دیو ‘ و ‘ پری ‘ و صحنه هایی از لشگریان حسین (ع) و در مقابل صف آرایی لشگریان ابن زیاد را به تصویر می کشیدند، همانند پرده هایی که پرده خوانان در معابد عمومی به دیوار می زدند و مردم را در پای آن جمع می کردند و شرح و توضیح می دادند.

بیشتر اشعار نوشته شده بر روی در و دیوار و سقف و بدنه سقانفارها مربوط به واقعه کربلا، شرح فداکاری عباس بن علی (ع) برای آوردن آب از فرات برای فرزندان برادرش است.

البته در تزیین بسیاری از این سقانفارها هم، تاریخ ساخت بنا و نام روستا و کسانی که در ساخت آن همت کرده بودند، فراموش نمی شد.

از معروف‌ترین سقانفارهای مازندران می توان به سقانفار ‘ کیجا محله ‘ در شهر بابل، ‘ شیاده ‘ و ‘ کبریاکلا ‘ در اطراف شهر بابل و ‘ آهنگرکلا ‘، ‘ زرین‌کلا ‘ و ‘ هندوکلا ‘ در آمل اشاره کرد.

ایرنا