سقاخانه‌ های حرم مطهر بانوی کرامت از صفویه تا کنون

از دیرباز عده ای از خادمان حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها نیز سقایی زائران این بارگاه مبارک را انجام می دادند و باتوجه به وجود گنبد و مرقد باشکوه برای بانوی کرامت در دوره سلجوقی، و نگهداری و نمایش انواع وسایل خدمات به زائران در امر سقایی می توان قدمت خدمت سقایی در بارگاه فاطمی را دستکم هزارسال قلمداد کرد.

از این رو به مناسبت روز تاسوعای حسینی که به نام حضرت اباالفضل(ع) سقای کربلا نامیده شده است گفت و گویی را با مسئول موزه فاطمی در رابطه با قدمت و تاریخ سقایی در حرم مطهر بانوی کرامت داشته ایم که در ادامه می خوانیم؛

حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به آثار و اسناد موجود در موزه حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در رابطه با قدمت سقایی در حرم مطهر گفت : باتوجه به تاکید موکد آموزه های دینی و احادیث شیعه بر پاداش سیراب کردن تشنگان و مومنان با آب، طبیعی است از سال ۲۰۱ قمری که حضرت معصومه سلام الله علیها در قم صاحب بارگاه شدند، تامین آب و سقایی حرم نیز به عنوان ساده ترین شیوه پذیرایی از زائران حضرتش، شکل گرفته و تا دوره صفویه به شیوه سنتی پابرجا بوده است.

وی در ادامه افزود : اما در دوره صفویه که تشکیلات حرم فاطمی، سامان بهتری یافت، “سقایی” به منصب رسمی و شغل حرمی درآمد و از سوی متولیان، خادم هایی به وظایف تهیه آب و سقایی با حقوق و مواجب مشخص از موقوفات حرم، گمارده شدند.

مشکاتی گفت : وجود “آب انبارها”، “قنات ها” و “نهرها” و آب راه های جدا شده از رودخانه جنب حرم و همچنین وجود حوض در صحن اتابکی از دوره قاجاری در حرم فاطمی، نشانه های دیگری بر شیوه های تامین آب برای سقایی و نهادینه بودن این سنت دیرینه در حرم است.

مسئول موزه فاطمی در پاسخ به این سوال که سقایی در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیه به چه شکلی انجام می شده است، گفت: در اسناد موقوفات و دخل و خرج آستان مقدس فاطمی، به “تهیه یخ” و “یخچال” نیز اشاره شده است؛ که حاکی از تلاش متولیان حرم برای خنک سازی آب آشامیدنی در ایام گرم سال است تا سقاها با آب گوار از زائران پذیرایی و مهمان نوازی کنند.

مشکاتی ادامه داد: سقایان حرم مطهر بانوی کرامت همواره در طول ایام سال وظیفه تامین آب مورد نیاز زائران در “سقاخانه” را برعهده داشتند و علاوه بر آن، به صورت سیّار نیز با وسایل سقایی همچون مشک، کوزه، خیک، دلو و کاسه های سفالی، برنجی، مسی و مانند اینها به توزیع آب آشامیدنی در بین زائران و مجاوران حرم می پرداختند.

مسئول موزه فاطمی افزود : از دیگر وظایف سقایان حرم برآورد و درخواست تهیه وسایل خدمت سقایی است که در اسناد به قبوض سقا و خرید خیک و مشک و دلو اشاره شده و همچنین نگهداری وسایل وقف و اهداشده به سقاخانه از وظایف سقاها بوده است و در برخی اسناد از وظیفه آبیاری درختان اطراف حرم توسط سقایان نیز حکایت دارد.

وی با اشاره به آثار موجود در موزه فاطمی اظهار داشت : جام ها یا کاسه ها که به آن طاس یا باده هم گفته می شد نمونه ای از اقلام سقایی که به سقاخانه حرم وقف یا اهدا می شد هستند و این اشیاء تاریخی و آیینی نفیس امروزه در موزه حرم نگهداری می شود که برخی از جام ها وقف نامه دارد.

وی ادامه داد: برخی از ابزارهای مورد استفاده در سقاخانه حرم، به “وقف بر حضرت عباس ع” تصریح شده است که نشان تاثیر پذیری واقفان از سقای کربلا و تاسی به سقای تشنه لبان عاشورای حسینی در این سنت حسنه است.

مشکاتی افزود : در صفحه ۲۶ کتابچه خطی جمع و خرج موقوفات آستان فاطمی به سال ۱۳۰۴ قمری به وجود “سقاخانه” اشاره شده است که برای تامین آب شرب و استفاده عموم زائران در فضای باز حرم از جمله در آیین های عزاداری ائمه معصومین علیهم السلام در صحن ها بوده است.

وی گفت : در گذشته که سنت “بیتونه” و همچنین “بست نشینی” در حرم مطهر فاطمی معمول بوده، بیتوته گران و بست نشینان از “سقاخانه” برای آب شرب خود بهره مند می شدند و علاوه بر آن سقایان از مکانی به نام “آبدارخانه” نیز برای تهیه و توزیع آب در بین خادمان و خدمتگزاران حرم و سقایی زائران در مراسم و آیین های سوگواری و جشن های مذهبی در داخل حرم و رواق ها استفاده می کردند.

مسئول موزه فاطمی در رابطه با تغییراتی که بعد از انقلاب در عرصه سقایی حرم مطهر رخ داده است، گفت : به تدریج در سالهای قبل از انقلاب اسلامی ایران با به روزتر شدن شیوه های انتقال آب و کنار گذاشته شدن شیوه های قدیمی استفاده از آبخوری ها در حرم مطهر بانوی کرامت رواج پیدا کرد و دیگر استفاده از مشک و کوزه و یا استفاده از کاسه برای سقایی کمرنگ شد.

وی ادامه داد: پس از انقلاب اسلامی برتعداد آبخوری ها به عنوان محل آب آشامیدنی زائران افزوده شد و سقاخانه های حرم مطهر به شکل متفاوتی در آمد و امروزه استفاده از شیرآلات لمسی و استفاده از خنک کننده های مرکزی و آب شیرین کن های بزرگ این نیاز زائران را برآورده می کنند.

مشکاتی افزود: در حال حاضر در صحن امام رضا علیه السلام دو سقاخانه هشت ضلعی تمام سنگ و حجاری شده، در صحن صاحب الزمان(عج) دو سقاخانه به همین سبک و در صحن جواد الائمه علیه السلام نیز دو سقاخانه بنا شده است.

وی گفت: همچنین سقاخانه های دیواری از جنس سنگ نیز در جای جای حرم مطهر بانوی کرامت کار گذاشته شده است که می توان به سقاخانه های شبستان حضرت زهرا سلام الله علیها، شبستان نجمه خاتون در دو ضلع غربی و شرقی، سقاخانه هشتی ورودی صحن امام رضا علیه السلام از سمت درب ۶ و ۷، سقاخانه هشتی انتهای شبستان امام خمینی(ره) از سمت ورودی صحن صاحب الزمان(عج) و دو سقاخانه در صحن پیامبر اعظم(ص) اشاره کرد.

وی در پایان گفت : آب سقاخانه های حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها به صورت مرکزی شیرین و خنک می شود و با لوله کشی به سقاخانه ها منتقل و در اختیار زائران قرار می گیرد و لیوان های یک بار مصرف جای کاسه ها و لیوان های قدیمی را گرفته است که در راستای سلامت زائران مورد استفاده قرار می گیرند.

ایرنا