سفر و نوروز در کاروانسراهای تاریخی اصفهان

دوره صفوی را دورانی می دانند که سنت کاروانسراسازی در آن به اوج خود رسید و بیشترین کاروانسراها با معماری‌های خاص و ویژه در این سال‌ها بنا شد، از سویی به سبب برگزیده شدن اصفهان به‌عنوان پایتخت در دوران صفویه کاروانسراهای بیشماری در این خطه ساخته شد.

ثبت اطلاعات کاروانسراها در سفرنامه «شاردن» گواه گستردگی این بناهای ویژه با معماری خاص ایران در اصفهان است، به گفته این سیاح فرانسوی که در دوران صفوی به ایران سفر کرد در اصفهان یک‌هزار و ۸۰ کاروانسرا وجود داشت که اکنون تعداد بسیاری از آنها بر اثر گذر زمان و فرسایش‌ ویران شده‌ یا از بین رفته‌اند با این وجود همچنان می‌توان بهترین نمونه‌های معماری کاروانسرای ایرانی را در اصفهان دید.

از این رو استان اصفهان مامن کاروانسراهای بسیاری به‌عنوان راوی معماری خاص ایرانی در ساخت چنین بناهایی است و این غنا موجب شده که شمار کاروانسراهای این خطه در پرونده ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی از سایر استان‌ها بیشتر باشد.

اصفهان از ۵۴ کاروانسرای ایرانی که در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید، هشت سهم دارد و کاروانسراهای گز، امین آباد، مرنجاب، نیستانک، کوهپایه، گبرآباد، شیخعلی خان و مهیار در پرونده کاروانسرای ایرانی قرار گرفتند.

با وجود چنین غنایی از کاروانسراها در اصفهان، به گردشگران پیشنهاد می‌شود که در سفر به این استان، بازدید دست‌کم یکی از کاروانسراهایی که امکان استراحت در آن‌ وجود دارد را در میان برنامه‌ های خود بگنجانند.

احیای کاروانسراها، فرصتی برای رونق گردشگری

ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی در واقع برای معرفی و حفاظت هرچه بیشتر این میراث تاریخی و معماری کشورمان است؛ تدبیری که با فراهم آوردن امکانات گردشگری می‌تواند به احیا و حفظ این داشته‌ های ارزشمند و هویت‌مدار کمک کند.

در این راستا برخی از کاروانسراها در سراسر ایران توسط بخش خصوصی احیا شدند و در مسیر ایجاد کاربری هایی چون اقامتگاه، هتل بوتیک و اماکن پذیرایی قرار گرفتند؛ اقدامی که فرصت و تجربه اقامت چند ساعته یا چند روزه را برای گردشگران فراهم می‌کند.

چه چیزی بهتر از تجربه اقامت و استراحت در کاروانسراهایی که از گذشته‌ دور نیاکان ما در پناه حجره‌ها و ایوان‌ها خستگی راه و سفر را از تن و جان به‌در می کردند؛ از همین رو کاروانسراهایی که در اصفهان قابلیت بازدید یا اقامت دارند، می توانند پیشنهاد خوبی برای اصفهان‌گردی باشند.

موزه‌ای برای بازخوانی کاروانسرا و هنر ایرانی

یکی از معروفترین کاروانسراهای ایران که تبدیل به هتل شده مجموعه « عباسی» است؛ این بنا در فهرست کاروانسراهای ثبت جهانی ایران قرار ندارد اما به این دلیل بازدید از آن پیشنهاد می‌شود که در مرکز شهر اصفهان واقع شده و به راحتی قابل دسترس است و از سویی جلوه‌های زیبایی از معماری ایرانی دارد.

زیبایی کاروانسرا یا هتل عباسی در تزیینات گسترده این بناست که در جای جای آن، بیننده را محو تماشا می کند؛ این کاروانسرا در واقع یک هتل موزه است که معماری کاروانسرای ایرانی و تزیینات بی‌بدیل معماری کشورمان را یک‌جا دارد.

چشم انداز حیات مرکزی این کاروانسرا که پلانی چهار گوشه دارد، گنبد کاشیکاری و زیبای مدرسه چهارباغ است و این نقطه یکی از زیباترین قاب‌های میراث فرهنگی اصفهان را پیش چشم گردشگران نمودار می‌کند.

این مکان ابتدا در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی و یکی از ۵۶ کاروانسرای نامزد ثبت بود ولی به‌دلیل بازسازی‌ برای تبدیل شدن به هتل از فهرست پیشنهادی ایران حذف شد با این وجود چیزی از ارزش زیبایی های این کاروانسرا کم نمی‌شود؛ کاروانسرای عباسی در خیابان آمادگاه اصفهان و در جوار خیابان تاریخی چهارباغ قرار دارد.

ابهت و عظمت در کاروانسرای مادرشاه

یکی دیگر از کاروانسراهایی که گردشگران در نزدیکی اصفهان می توانند از آن بازدید کنند، مجموعه «مادرشاه» است؛ برای بازدید از این بنا باید از شهر اصفهان خارج شد و به ۴۵ کیلومتری شمال‌غربی آن در محدوده شهرستان شاهین شهر رفت.

سردر با اُبهت این کاروانسرا گردشگران را در بدو ورود، میخکوب تماشا می‌کند و در صحن کاروانسرا ۱۴۰ حجره گرداگرد آن، نادیده‌های بیشماری از صنایع دستی اصفهان را پیش چشم بازدیدکنندگان نمایان می‌کند.

کاروانسرای مادرشاه به‌دلیل ساخت ‌و سازهای اطراف بنا در شمار کاروانسراهای ثبت جهانی قرار ندارد اما با امکاناتی که در آن برای گردشگران فراهم شده است، فرصت خوبی برای بازدید چند ساعته از معماری بی بدیل کاروانسرای ایرانی محسوب می‌شود.

در این کاروانسرا امکان اقامت شبانه وجود ندارد اما بخش‌های مختلف آن برای استراحت و پذیرایی از گردشگران مهیا شده است.

کاروانسرای امین‌آباد، یک هشت ضلعی تاریخی

کاروانسرای امین‌آباد یکی از دیگر از کاروانسراهای خاص ایران در استان اصفهان است که در پرونده ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی قرار دارد؛ این بنا در شهرستان شهرضا قرار دارد و خاص بودن آن به این سبب است که تا قبل از دوران صفوی کاروانسرایی با پلان هشت ضلعی وجود نداشته و این کاروانسرا در این دوران با طرح هشت ضلعی منظم با هشت برج بنا شده است.

به گفته «تاورنیه» سیاح فرانسوی که در قرن هفدهم به شهرهای مختلف ایران سفر کرده در اطراف این بنا باغ های زیبا وجود داشته است؛ گرچه امروز اثری از آن باغ‌های سرسبز نیست اما در زمان حاضر به مکانی گردشگری و تفریحی تبدیل شده است و گردشگران بسیاری برای استراحت به‌دور از دغدغه‌های شهری آن را برای بازدید انتخاب می‌کنند.

برای بازدی از کاروانسرای امین‌آباد که در فهرست آثار جهانی قرار دارد، باید ابتدا راهی شهرستان شهرضا در جنوب اصفهان شد و سپس این بنا را در ۴۱ کیلومتری بزرگراه شهرضا – شیراز در روستای امین‌آباد دید.

مسافران در پناه کاروانسرای کوهپایه

کاروانسرای کوهپایه نیز یک بنای چهار ایوانه بوده و در شهرستانی به همین نام در زمان شاه عباس اول بنا شده است؛ این کاروانسرا چهار برج در گوشه ها و سه برج در میانه دارد و کنگره های محل تیراندازیِ بالای برج ها نشان می دهد طراح و معمار آن حفاظت و دفاع از بنا را مدنظر داشته است.

این کاروانسرا توسط بخش خصوصی به هتل بوتیک تبدیل شده است و گردشگران ضمن بازدید از معماری کاروانسرای ایرانی می توانند تجربه اقامت در این بنای بین راهی را نیز داشته باشند.

کاروانسرای کوهپایه در شهری به همین نام و در کیلومتر ۶۰ جاده اصفهان – نایین قرار دارد.

تجربه دیدار میراث تاریخی و طبیعی در کاروانسرای کوهاب

کاروانسرای کوهاب نطنز نیز از جمله بناهایی است که به‌خوبی به گردشگر، تجربه تنفس و زیست در حال و هوای کاروانسرای ایرانی را می‌دهد.

این کاروانسرا در فهرست کاروانسراهای ثبت جهانی قرار ندارد اما به‌خوبی معماری این بناهای تاریخی ایران را در حالی که امکانات گردشگری در آن مهیا شده است برای علاقه‌مندان نمایندگی می‌کند.

کاروانسرای کوهاب در حصار باغ‌های نطنز قرار دارد و از صحن و بام این کاروانسرا که قابل دسترس برای گردشگر است می توان تارک درختان کبوده و باغ‌های میوه را به نظاره نشست.

در این کاروانسرا امکان اقامت شبانه وجود دارد اما اگر فرصت اقامت در این کاروانسرای زیبا را ندارید، در سفر به نطنز که خود مجموعه‌ای بی‌نظیر از آثار میراث فرهنگی، تاریخی و طبیعی شمال شرقی استان اصفهان است، امکان استراحت چند ساعته و بازدید از این کاروانسرای صفوی وجود دارد.

این کاروانسرا در باغشهر نطنز قرار دارد و می‌توان پس از بازدید از بنای زیبای مسجد جامع نطنز و سردر بی نظیر خانقاه «شیخ‌عبدالصمد» همچنین آتشکده نطنز که در جوار یکدیگر قرار دارند، از کاروانسرای کوهاب نیز بازدید کرد.

برای دیدار از این کاروانسرا کافی است به شهر نطنز در ۱۲۵ کیلومتری شهر اصفهان بروید.

تجربه کویر و معماری ایرانی در کاروانسرای مرنجاب

یکی از پیشنهادهای سفر برای علاقه‌مندان به کویر، منطقه مرنجاب و بازدید از کاروانسرای آن است.

این عمارت زیبا در فهرست ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی قرار دارد و با وجود تبدیل شدن به هتل بوتیک به‌خوبی اصالت معماری این سازه‌های تاریخی در آن حفظ شده است.

منطقه مرنجاب از راه‌های ارتباطی است که اصفهان را به کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می کرد و در دوران صفویه از اهمیت بالایی برخوردار بود زیرا جاده ای فرعی برای اتصال به جاده ابریشم محسوب می‌شد.

از این رو کاروانسرای مرنجاب در این مسیر و در زمان شاه عباس اول بنا شد و حالا در دل کویر برای ما به یادگار باقی مانده است تا به‌خوبی کاروانسرای ایرانی را در مسیر جاده ابریشم نمایندگی کند.

تجربه اقامت و استراحت در کاروانسرای مرنجاب پس از یک تور کویرگردی، بی‌نظیر خواهد بود و می‌توان شب را با رصد ستارگان آسمان کویر در صحن و حجره‌های این کاروانسرا پیوند زد.

به گزارش ایرنا، کاروانسرا به مهمانخانه‌هایی با یک حیاط بزرگ گفته‌ می‌شود که مسافران در آن توقف و استراحت می‌کنند.

معماری کاروانسرای ایرانی ویژه همین جغرافیاست و به همین دلیل این نوع معماری به نام ایران در فهرست آثار جهانی جای گرفته است.

این کاروانسراها معمولا مربع یا مستطیل شکل هستند و یک ورودی بزرگ و بلند، ساده و بدون نقش و همچنین برج‌هایی در گوشه‌ عمارت دارند.

بر روی سکوی برآمده‌ای که در اطراف حیاط کاروانسرا قرار گرفته‌ است، تاق‌نماهایی قرار دارد که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند؛ در پشت این تاق‌نماها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده‌است.

دالان با تاق قوسی که مابین ورودی و حیاط کاروانسرا قرار گرفته است در گذشته فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم می کرد.

برخی از این کاروانسراها هم اکنون توسط بخش خصوصی در راستای احیا و حفاظت از ویرانی تبدیل به هتل بوتیک‌ و اماکن گردشگری و پذیرایی شده‌اند.

معماری کاروانسرای ایرانی در سال ۱۴۰۲ در نشست کمیته میراث جهانیِ یونسکو با پرونده ای مشتمل بر ۵۴ کاروانسرا ثبت جهانی شد.