سبک معماری خانه‌های قدیمی گناباد بر اقلیم منطقه منطبق بوده است

یکی از عوامل مهم و تأثیر گذار بر سبک معماری، نوع اقلیم هر منطقه است. عامل مهمی که نادیده گرفتن آن می‌تواند مشکلات جدی و گاها غیرقابل جبران برای افراد به همراه داشته باشد. توجه به نوع اقلیم در سبک معماری گذشته بیشتر مورد توجه بوده است و گذشتگان با بهره‌گیری از دانش خود در جهت انطباق با اقلیم، با این عوامل و عناصر طبیعی تأثیرگذار بر آن همراه شده و بر اساس آن، محیطی امن برای آسایش خود و افراد خانواده فراهم می‌کردند.

امروزه با توجه به رشد و توسعه تکنولوژی، به خصوص در بحث سرمایش و گرمایش بناها، متاسفانه به نوع اقلیم منطقه توجه جدی نشده و به این موضوع بهای چندانی داده نمی‌شود.
یکی از دستاوردهای مهم معماری سنتی در گناباد، بحث تطبیق با شرایط آب و هوایی و عوامل طبیعی است.

شهرستان گناباد در اقلیم گرم و خشک واقع شده است. تأثیر این نوع آب و هوا بر سبک معماری بناهای قدیمی کاملا مشهود و ملموس است. در همین زمینه گفتگویی داشتیم با مهندس تکتم کشفی که در ادامه می‌خوانید.

تکتم کشفی که از مهندسان معمار گنابادی است، سابقه بیش از ۱۵ سال کار در زمینه معماری سنتی و مرمت بناهای تاریخی ایران دارد، بناهای تاریخی بسیاری را درمان بخشیده و سال‌هاست که از معماران و طراحان حرم رضوی است.

کشفی در رابطه با تأثیر اقلیم بر سبک معماری در گفت‌وگو با ایسنا عنوان کرد: بناها و منازل مسکونی در اقلیم‌های متفاوت به صورت متفاوت طراحی و ساخته می‌شود. شهر گناباد جزء اقلیم‌های گرم و خشک ایران است، از همین رو شهرهایی که در مناطق کویری قرار دارند، جهت سازگاری بهتر بناها با بافت بهتر است در طراحی و ساخت خانه‌ها اصولی منطبق با این نوع اقلیم رعایت شود.

وی اظهار کرد: در شهرهای مناطق کویری خصوصیاتی از قبیل آب و هوای گرم و خشک در تابستان، سرد و خشک در زمستان، بارندگی و رطوبت بسیار کم هوا، پوشش گیاهی کم و اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز، همچنین وزش بادهای توأم با گرد و غبار که در گناباد نیز با آن مواجه هستیم، باعث می‌شود که به لحاظ معماری، فرم ساختاری متفاوت و مجزایی با سایر مناطق آب و هوایی کشور داشته باشیم.

وی تصریح کرد: در معماری و طراحی بسیاری از خانه‌های امروزی به تاثیرات اقلیمی در چهار جهت اصلی(شمال،جنوب،شرق،غرب)، جهت وزش بادهای مطلوب و نامطلوب، جهت تابش و زوایای نورهای مطلوب و نامطلوب و حتی غبارها و طوفان‌هایی که در منطقه داریم، اکثر اوقات اصلا توجهی نمی‌شود و بی‌توجهی به این اصول مشکلات زیادی برای ساکنان به همراه دارد.

کشفی افزود: یکی از دستاوردهای مهم معماری سنتی در گناباد، همین بحث تطبیق با شرایط آب و هوایی و عوامل طبیعی است و این سبک معماری خاص، محیط مناسبی برای زندگی در این مناطق خشک و کم آب فراهم کرده است.

وی یادآور شد: معمولا در مناطق کویری نوسان درجه حرارت زیاد است و میزان رطوبت کمتر از حد آسایش انسان است و نیز آفتاب داغ و سوزان و بادهای توأم با گرد و غبار، همه و همه آرامش و آسایش انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بنابراین فرم معماری خانه‌ها باید به گونه‌ای باشد که تا حدودی با این نوع اقلیم هماهنگ باشد.

سبک معماری خانه‌های تاریخی گناباد کاملا درونگرا و محصور است

این مهندس معمار در مورد کلیت بافت‌های شهری و روستایی در مناطق کویری گفت: بافت‌های شهری و روستایی در مناطق کویری معمولا به شکل بسیار متراکم است، فضاهای شهری معمولا محصورند و کوچه‌ها باریک و نامنظم و بعضا پوشیده با طاق هستند. ساختمان‌ها معمولا به هم متصل‌اند و نحوه استقرار مجموعه‌های زیستی بر اساس جهت تابش آفتاب، وزش باد و دیگر شرایط اقلیمی ست.

کشفی در رابطه با معماری سنتی خانه‌های گناباد از جمله خانه‌های تاریخی که از گذشته به جا مانده است نیز بیان کرد: هر خانه‌ای بافت و معماری مخصوص به خود دارد اما اگر بخواهیم موضوع را به صورت کلی بررسی کنیم، سبک معماری خانه‌های تاریخی این شهر کاملا درونگرا و محصور است و تمام بناها دارای حیاط مرکزی هستند، ایوان و بادگیر دارند و یک حوض در مرکز حیاط قرار دارد، همچنین تعدادی از خانه‌ها زیرزمین و سرداب نیز دارند. کف بناها و به خصوص حیاط، معمولا از سطح معابر پایین‌تر است، ارتفاع‌ها با تناسبات انسانی برابر است و متناسب با قد و قامت انسان معمولی ساخته می‌شوند (تناسبات طلایی)، سقف اتاق‌ها غالبا دارای پوشش طاق‌های گهواره‌ای و گنبدی شکل و دیوارهای نسبتا قطوری دارند، اکثر بناها به صورت کاهگلی کار شده و بعضی نیز آجری هستند.

وی ادامه داد: خانه‌هایی که در گناباد ساخته شده‌اند از لحاظ تاریخی تعدادی مربوط به دوره قاجاریه و تعدادی مربوط به دوره صفویه هستند و سبک ساختاری خانه‌ها به شکلی است که امکان زیست چهار فصل در این خانه‌ها فراهم شده است و به خانه‌های چهار فصل موسوم هستند. اتاق‌ها دور تا دور حیاط بنا شده و هر کدام در فصل معینی از سال مورد استفاده قرار می‌گرفتند، به عنوان مثال در سمت شمالی حیاط که آفتاب زمستان به صورت مایل است و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین نام دارد و در تابستان نیز اتاق‌های سمت جنوب که سایه بوده و خنک‌تر هستند محل سکونت اعضای خانواده هستند و در اصطلاح معماری به این قسمت “نثار” می‌گویند و سرداب معمولا در این قسمت قرار می‌گیرد.

کشفی افزود: سرداب به زیرزمینی اطلاق می‌شود که چند پله می‌خورد و معمولا در آن یک حوض وجود دارد. سیستم بادگیر و جانمایی آن نیز به گونه ای است که هوا از طریق خشخاشی‌های قسمت بالایی وارد شده و به سمت پایین که حوض قرار دارد هدایت می‌شود و با سیستم رفت و برگشتی و چرخشی باد در بادگیر، هوایی که با برخورد به سطح آب خنک و مرطوب شده وارد خانه شده و سیستم تهویه و خنک کنندگی طبیعی را به ارمغان می‌آورده است.

جانمایی آشپزخانه نیز معمولا در قسمت‌هایی از خانه که ارتباط مستقیمی با حیاط ندارد و طبیعتا نور کمتر و تهویه کمتری دارد بوده و برای تهویه آشپزخانه، معمولا سقف را بلندتر می‌گرفتند و در بالای گنبد، منفذ دایره‌ای به قطر حدود نیم متر تعبیه می‌شده که هم تهویه و هم نور آشپزخانه از همین قسمت تأمین می‌شده است.

حفظ حریم و سلسله مراتب ورودی در طراحی خانه‌های قدیمی از مهم‌ترین اصول بود

وی در مورد درونگرا و محصور بودن خانه‌ها نیز توضیح داد: حفظ حریم و سلسله مراتب ورودی در طراحی خانه‌های قدیمی یکی از مهمترین اصول بوده است، همان گونه که در این خانه‌ها مشاهده می‌کنیم، هنگام ورود پس از دق‌الباب کردن ابتدا وارد فضای هشتی می‌شویم، سپس وارد یک دالان شده و بعد وارد فضای حیاط می‌شویم. طراحی خانه‌ها اغلب به گونه‌ای است که ارتباط با فضای بیرون محدود می‌شود، پنجره تمامی اتاق‌ها رو به حیاط مرکزی است و پنجره‌ای به سمت بیرون نداریم و از این طریق محیطی کوچک و مناسب برای آرامش و آسایش افراد فراهم ‌شده است. در فضای حیاط یک حوض مرکزی وجود دارد که دور تا دور آن فضاهای ساختمانی داریم. با قرار دادن تمام بادروها به سمت فضای معتدل و مرطوب، فضای داخلی خانه‌ها خنک‌تر شده و هوا جریان پیدا می‌کند.

وی در توضیح برخی از جزئیات از جمله مصالح به کار گرفته شده در معماری سنتی گفت: مصالحی که در معماری سنتی اقلیم گرم و خشک به کار می‌رود از زمان‌های بسیار دور کاهگل و خشت بوده است. ملات گل و کاهگل از مخلوط کردن خاک رس و آب و ورز دادن آن به وجود می‌آید. هر چه خاک رس بیشتر باشد چسپندگی آن بیشتر بوده و بعد از خشک شدن بیشتر ترک برمی‌دارد که برای رفع این مشکل به این ملات کاه اضافه می‌کنند که یک جور آب‌بندی و گرمابندی هم محسوب می‌شود. در اندود کاه گل مقداری نمک هم اضافه می‌کردند تا از نفوذ آب جلوگیری کرده و همچنین مانع رویش گیاهان و نفوذ حشرات به داخل ملات شود.

کشفی افزود: گِلِ خاکِ شور خیلی کند آب پس می‌دهد خمیری می‌ماند و در روزهای سرد سال که دما زیر صفر است، یخ نمی‌زند که این یکی از خصوصیات جالب کاهگل است.

وی بام‌های گنبدی را یکی دیگر از خصوصیات خانه‌های مناطق کویری و از جمله گناباد ذکر کرد و توضیح داد: در ساخت خانه‌ها در این اقلیم شاهد ترکیب بام گنبدی و تاق هستیم. بام‌های گنبدی به علت برجستگی که دارند همواره در معرض وزش نسیم قرار می‌گیرند و این قضیه باعث می‌شود که در کم کردن گرمای ناشی از تابش مستقیم آفتاب تأثیر به‌سزایی داشته باشد هنگام شب نیز گرما را پس می‌دهد و از این طریق در تعدیل دمای زیاد هوا در روز و دمای پایین در شب ،موثر است.

در معماری جدید به جزئیات و اصول علمی و فنی تزئینات توجهی نمی‌شود

این مهندس معمار خاطرنشان کرد: تمام فرم معماری قدیم در شهر گناباد بر اساس اقلیم جغرافیایی منطقه بوده و در این سبک معماری همه چیز بسیار دقیق و حساب شده بوده است و نیز در تزئینات معماری سنتی به کار گرفته شده هم رد پایی از علم، دلیل و منطق همواره مشهود است، به عنوان مثال خیلی از تزئینات معماری از جمله مقرنس‌ها، برای برقراری تعادل نیروها بوده است، اصول مهمی که متأسفانه امروزه نادیده گرفته می‌شود و در معماری جدید به جزئیات در معماری و اصول علمی و فنی تزئینات توجهی نمی‌شود.

وی افزود: در بناهای جدید به نوع اقلیم منطقه و عوامل طبیعی چندان بها داده نمی‌شود و سرمایش و گرمایش خانه‌ها با توجه به رشد تکنولوژی از طریق وسایلی نظیر( کولرهای گازی و برخی گرم کننده‌ها) که مغایر با اصول اقلیمی گناباد هستند تأمین می‌شود.

کشفی تأکید کرد: توجه به نوع اقلیم هر منطقه در ساخت‌ و ساز بناها بسیار مهم است و انتظار این است که نظام مهندسی به صورت جدی‌تری به این مورد بپردازد و شهرداری نیز دغدغه بیشتری در خصوص بهره گیری از اقلیم شهری داشته باشد.

وی ابراز امیدواری کرد با بهره‌گیری از مهارت افراد آگاه در زمینه این مسائل و مشورت با آن‌ها، بتوانیم سبک معماری متناسب و درخور و شایسته هر منطقه داشته باشیم.

ایسنا