زاها حدید ملکه منحنی‌ها و معماری ساختارشکن

کم‌تر فردی فکر می‌کرد که از خاورمیانه، معماری ظهور کند که دنیای معماری نوین را تحت تأثیر اندیشه‌های خلاق و ذهن ماورایی خود کند و طرح‌هایی را در عرصه معماری اتود بزند که دنیای هنر و معماری را شیفته و محسور کند.

زاها حدید، زنی عراقی-بریتانیایی، ظرف دو دهه اخیر با طرح‌های جالب و تحسین‌برانگیزش، سبک جدیدی را به معماری مدرن هزاره سوم تقدیم کرد.

زاها حدید در ۶۵ سالگی در میامی آمریکا درگذشت، اما طی دو دهه، دنیای معماری مدرن را با طرح‌های نوآورانه جذاب و خیره‌کننده دست‌خوش تغییر سبک کرد. سلبریتی عرصه معماری با بیش از ۱۱ میلیون نتیجه و تصویر که در اینترنت از وی به یادگار مانده است، شخصیتی نیست که بتوان در یک گفتار به درصدی از خلاقیت‌های او در دنیای معماری اشاره داشت.

شرکت زاها حدید تاکنون بیش از ۹۰۰ پروژه را توسط ۴۰۰ کارمند خود در بیش از ۴۰ کشور دنیا طراحی کرده است. دفتر مرکزی شرکت در لندن قرار دارد.

زاها حدید را استاد ساختارشکنی یا واسازی (Deconstruction) در عرصه معماری می‌دانند که طرح‌هایی مبتنی بر معماری منظر، ساختمان‌سازی و درکی واقع‌بینانه از مختصات زمین بود.البته انتقادات به طراحی‌های زاها بسیار است.

اسماعیل ارجمندی، منتقد معماری درباره این ساختارشکنی می‌گوید: «دیکانستراکشن زاییده ذهن ژاک دریدا، فیلسوف پست‌مدرن فرانسوی است. شاید هیچ‌گاه معماری را به‌اندازه این سبک، به یک گرایش فلسفی نزدیک نبینیم. فلسفه‌ای که ایهام، آشفتگی، ابهام، دوگانگی، نداشتن ثبات، تزلزل، فریب و سود نداشتن را در پی دارد و شاید یکی از همین تناقض‌ها و دوگانگی‌های معماری زاها حدید، برنتافتن زمینه‌گرایی پست‌مدرن باشد؛ چراکه اندیشه پست‌مدرنیسم، اساساً زمینه‌گرا است و این تناقض وجود دارد که چرا زاها حدید که تمام اقلیم‌ها و قاره‌ها را دیده است است، چرا طراحی همه بناهای او شبیه یکدیگرند و تابع تفاوت‌های اقلیم، بوم و فرهنگ مناطقی که در آن به معماری پرداخته است، از شرق تا غرب عالم نیست و به طور مثال بنایی که در کامبوج می‌سازد، همان‌گونه طراحی می‌شود که در قلب نیویورک!»

در اکثر طرح‌های زاها، آنچه از همه بارزتر هست، عنصر تحرک و دینامیک بودن است که بیننده را مجذوب خود می‌کند و سازه‌ای غیرایستا را به ذهن هر رهگذری منعکس می‌کند. زاها را می‌توان استاد خلق نقش‌هایی مبتنی بر هندسه نااقلیدسی در فضا دانست که گویی ذهنی اسطوره‌گرا، آن‌ها را در خیال، نقش زده و روی کاغذ جلوه داده است و ما در عمل آن را مشاهده می‌کنیم.

زاها تلاش کرد که در طرح‌های معماری خود، به دو عنصر تلفیق معماری مدرنیسم و عصر دیجیتال توجه کند و طرح‌های خود را بر اساس سبزگرایی در ساختمان‌سازی (Green construction) بنا کند؛ مقوله‌ای که نهایت خلاقیت و استعداد هنری زاها را بر همه آشکار ساخت. گفته می‌شود که طرح‌های زاها به این دلیل جالب بود که ما را از طرح‌های سنتی دور می‌کرد. از طرح‌هایی که همیشه دیده بودیم و طرح‌های مبتنی بر معماری سده‌های گذشته به دور است.

به همین خاطر است که می‌توان گفت که راز موفقیت معماری تندیس‌گرا، تلاش مهم و خلاقانه برای دور کردن ذهن‌ها از آشنایی‌ها است. بهره گرفتن از ذات مجسمه‌سازی در هنر معماری، موفقیت زاها حدید به‌شمار می‌رود؛ هنری که وی بعدها با ساخت لوازم‌خانگی الهام گرفته‌شده از طبیعت و سیالات، آن را به عرصه ظهور رساند و نمونه‌ای از آن را در ادامه این گفتار مشاهده خواهید کرد.

زاها توانست پدیده‌ای غریب و عجیب را در معماری خلق کند و انسان عصر دیجیتال را به ماورای مرزهایی که در ذهن خود از معماری تجسم می‌کرد، انتقال دهد. جذابیت figurative که در مجسمه‌سازی مشاهده می‌کنیم، این بار در طرح‌های یک معمار شرقی ساکن اروپا تجلی می‌یابد. فردی که تلاش داشت تا فرم‌های بیش‌تر شناخته‌شده از معماری و سازه‌ها را از ذهن بینندگان دور کند و آن‌ها را به طرح‌هایی رویایی ببرد. آن‌هم در فضاهای رویایی که خلق کرد و نمونه‌اش را در سالن اپرای گوانگجوی چین تا هتل رویایی ماکائو و سالن موزه ریاضیات لندن مشاهده می‌کنیم. فرم‌های بدیع، خلاقانه، متهورانه و شگفت‌انگیز در لحظات اولیه بسیار جذاب و چشم‌نوازند، اما این جذابیت همانند شیرینی آدامس‌های بادکنکی به‌زودی در ذائقه انسان فروکش خواهد کرد و هیجانی است که آتش آن فرو خواهد نشست.

فرم در معماری حکایتی دیگر دارد، چراکه معماری ماندگارترین هنر است و بناهای چند هزارساله گواه این سخن‌اند و همین امر معماری را از برخوردهای هیجانی و لحظه‌ای و مدگرایی در فرم مبرا می‌کند و فرمی که تابع مد باشد، مانا نخواهد بود! زبان فرم را ملکه منحنی‌ها به‌خوبی می‌شناخت و به این واسطه، توانست یکی از جذاب‌ترین طرح‌های معماری قرن بیست‌ویکم را با سرپرستی تیم طراحی‌اش خلق کند.

برخی از طرح‌های زاها، پس از مرگ وی رونمایی شد و این خود راهی برای تربیت نسل‌های جدیدی از معماران هزاره سوم خواهد بود؛ معمارانی که انتظار بزرگ از آن، ارائه طرح‌هایی خلاقانه مبتنی بر نیازهای بشر امروزی است. توجه به جامعه و طبیعت و مصرف حداقل انرژی و استفاده کامل و کافی از انرژی‌های بادی و خورشیدی محیط پیرامون، همانند طراحی فناورانه‌ای که برای آسمان‌خراش بزرگ شانگهای چین در نظر گرفته شد.

برخی از فعالیت‌های معماری زاها حدید در طول سال‌های اخیر با انتقاداتی نیز همراه بود که یکی از آن‌ها، طرحی بود که برای مرکز فرهنگی حیدر علی‌اف باکو در کشور آذربایجان ارائه کرد و جایزه سال را هم برد، اما با انتقادات فعالان حقوق بشر مواجه شد. (گزارش نشریه گاردین از موج مخالفت‌ها علیه طرح معماری زاها حدید که برنده جایزه سال معماری باکو شد – ۲۰۱۴)

زندگی پرفرازونشیب زاها در عرصه معماری، وی را به یکی از برجسته‌ترین معمارهای قرن بیستم از منطقه شرق و به‌خصوص خاورمیانه مبدل کرد و طرح‌هایش را زبانزد خاص و عام کرد.

طراحی بیش از ۹۰۰ اثر معماری که برخی از آن‌ها تحسین بین‌المللی را به دنبال داشت، کارنامه فعالیت‌های مرحوم زاها حدید در بیش از ۴۰ کشور دنیا را رقم زد. مجلات معروف معماری و مد، بارها وی را به‌عنوان شخصیت برتر هنری جهان معرفی کردند و فوربس نیز در سال ۲۰۰۸ میلادی، وی را در ردیف ۱۰۰ زن قدرتمند جهان قرارداد.

وی متولد اکتبر ۱۹۵۰ میلادی در بغداد، پایتخت عراق بود اما در دانشگاه آمریکایی بیروت، ریاضیات خواند و مدرسه معماری انجمن معماری لندن، به تحصیل در رشته معماری پرداخت. فعالیت‌های معماری زاها از اواخر دهه ۸۰ میلادی از انگلیس آغاز شد.

وی تنها یک سال پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکده معماری لندن (AA) توانست در آنجا مشغول به تدریس شود. کسب مدال معماری سلطنتی انگلیس و همچنین بهترین طرح معماری سال ۲۰۱۵ برای طرحی در باکو از آن خود کرد. زاها، نخستین بانویی که مدال سلطنتی ملکه کاخ باکینگهام را از آن خود کرد. زاها سلبریتی تمام‌عیار دنیای معماری مدرن بود که با آثار خود، انسان را به دهه‌های آینده می‌برد.

وی ازدواج نکرد و فرزندی از خود به‌جای نگذاشت. سایت وی در نشانی ZAHA-HADID.COM ارائه‌شده است. زاها حدید فقط طراحی بناهای تفریحی، تجاری و مسکونی عظیم را بر عهده نداشت.

وی باروح خلاق معمارگرای خود، هر چیزی را با نگاه یک معمار، طراحی و ابداع می‌کرد؛ حال می‌خواست برج عظیم ۶۲ طبقه یا لوازم‌خانگی یا جواهرات یا اکسسوری‌های ظریف باشد. زاها، طرح‌های خلاق و جالبی برای لوازم‌خانگی داشت که به همین خاطر، سایت او توسط شرکت زاها حدید راه‌اندازی شد.

آسمان‌خراش میامی یکی از آثاری که زاها حدید طراحی آن را بر عهده داشت و عجل به او مهلت نداد تا پایان پروژه را نظاره‌گر باشد، آسمان‌خراش میامی بود که در سال ۲۰۱۸ میلادی در منطقه Biscayne Boulevard به بهره‌برداری و استفاده عمومی قرار خواهد گرفت. درواقع باید اضافه کرد که طرح مدرن و فوق‌العاده جذابی که زاها برای این آسمان‌خراش ارائه داد، برای شهری ساحلی با مناظر زیبای تلفیقی جنگل و ساحل در میامی، به‌نوعی اتودی همراه با طبیعت عنوان شده است. (تصویر آخرین طرح معماری زاها حدید جهت آسمان‌خراش ۶۲ طبقه میامی آمریکا) این برج عظیم که با خلاقیت طراحی وی همراه شده بود، فناوری‌های گوناگونی در طراحی و ساخت آن به کار گرفته‌شده است که به‌عنوان نمونه می‌توان از فناوری ارائه‌شده توسط شرکت Crestron آمریکا اشاره کرد که در زمینه فناوری‌های پیشرفته برای سبک زندگی مدرن فعالیت دارد.

از طریق تبلت و سیستم‌های دیجیتالی و سنسوری که این شرکت در همه خانه‌های این برج بزرگ تعبیه خواهد کرد، بسیاری از فعالیت‌های کنترلی و دسترسی به وسایل گرمایش، سرمایش، باز و بسته کردن درها، کمدها، مدیریت مصرف انرژی و سیستم روشنایی خانه، مقولات امنیتی درها و همچنین سیستم اطفای حریق و دوربین‌های مداربسته واحدها از طریق یک تبلت که در اختیار مدیر هر واحد قرار می‌گیرد، انجام می‌شود. (تبلتی که سبک زندگی دیجیتالی را برای ساکنان این برج مدرن به همراه می‌آورد و ساکنان خانه قادر خواهند بود تا هر چیزی را از راه دور کنترل و مدیریت کنند: از سیستم روشنایی و صوتی گرفته تا باز و بسته کردن درها و مدیریت مصرف وسایل گرمایش و سرمایش)؛ معماری مدرن با حسی از زندگی فردا و برای همین، موزه‌ای از طراحی‌های مدرن زاها را در این مجموعه می‌توان مشاهده کرد.

طراحی که درواقع اتصالی بین فناوری، معماری و سبک زندگی بشر آینده در دومین دهه سده بیست‌ویکم خواهد بود. (تصویر آسمان‌خراش میامی از برش‌های گوناگون – طرح زاها حدید)

مجتمع مسکونی به نام موزه یک هزار که توسط زاها طراحی شده بود، در محله مرکزی شهر میامی قرار دارد، جایی که وی در آنجا فوت کرد. (تصویر استخرهای سه‌گانه که در هر چهار طرف بخش پایینی آسمان‌خراش میامی قرار خواهد گرفت) (تصویر دورنمای آسمان‌خراش ۶۲ طبقه زاها حدید) (تصویری از دکوراسیون داخلی یکی از پنت هاس‌های آسمان‌خراش یک هزار موزه میامی- طرح زاها حدید) مجموعه‌ای که از بیش از ۸۰ واحد شامل پنت هاوس‌های دوطبقه دوبلکس و چهار طبقه بوده و تقریباً ۷۰ واحد آن به‌صورت نیم‌طبقه طراحی شد.

(تصویر از کنار مرکز فرهنگی حیدر علی‌اف باکو که نمایی از امکان تردد مردم روی منحنی‌های سازه را نشان می‌دهد تصویر طرح زاها حدید برای سازه‌ای بلند در کشور فقیر کامبوج که هم منعکس‌کننده فرهنگ این کشور و هم تلفیقی از معماری سنتی و مدرن است که با الهام از ساختار گل و چوب رو به بالا و تلاشی برای تطبیق با معماری منظر پیرامون طراحی شد. این طرح خلاق برای مؤسسه Sleuk Rith Institute در PhONM Penh طراحی‌شده (تصویر از روبروی زاها حدید خندان در کنار موزه حمل‌ونقل گلاسگوی اسکاتلند) تصویری جالب از طرح زاها حدید برای موزه کوهستانی در کوهستان نوستالژیک آلپ. موزه کوهستانی Messner که در کشور چکمه اروپا یعنی ایتالیا قرار دارد، در اواخر ۲۰۱۴ میلادی به پایان رسید.

زاها در ساخت این مجموعه، از شخصیت رینولد منسر که از مشهورترین کوه‌نوردان جهان است، الهام گرفت. (تصویر از روبروی موزه کوهستانی جالب مسنر در آلپ ایتالیا) به دلیل وجود پیست اسکی کروه پلاتز در این کوهستان، موزه مسنر در دامنه این کوه بنانهاده شد که ازنظر مکانیکال، تلفیقی خلاقانه و جسورانه از حجم یکپارچه سیال را به نمایش می‌گذارد. حجمی به وسعت یک هزار متر مریع که با معماری منظر و ساختار توپوگرافی منطقه در یک راستا هست و این هنر زاها بود.

ایمنا