رودخانه‌ها عنصر هویت‌بخش در شهرها
صاحب‌نظر حوزه شهرسازی گفت:
استاد بازنشسته معماری با تأکید بر ظرفیت‌های اجتماعی، فرهنگی و گردشگری رودخانه‌ها گفت: بسیاری از شهرهای ایران، ازجمله همدان، بر پایه تمدن رودخانه‌ای شکل گرفته‌اند. همدان در گذشته پنج تا هفت رودخانه فعال داشته که شهر در میان آن‌ها گسترش یافته و امروز نیز این رودخانه‌ها می‌توانند به‌عنوان المان‌های شهری و عناصر هویت‌بخش، نقش مهمی ایفا کنند.
سپهر غرب؛ گروه شهر- مریم کریمی‌آرمان؛ ظرفیت رودخانه‌های سطح شهر همدان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اجزای شبکه طبیعی دفع آب‌های سطحی، نقشی اساسی در مدیریت سیلاب، تأمین ایمنی شهروندان و حفظ پایداری محیط‌زیست شهری ایفا می‌کند. این رودخانه‌ها که در مسیرهای مختلف شهر جریان دارند، نه‌تنها به جمع‌آوری و هدایت آب‌های ناشی از بارندگی کمک می‌کنند، بلکه به‌عنوان بخشی از فضای سبز و چشم‌انداز طبیعی شهر نیز شناخته می‌شوند.
بررسی ظرفیت این رودخانه‌ها در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی، افزایش ساخت‌وسازهای شهری و کاهش نفوذپذیری زمین باعث شده تا میزان دبی لحظه‌ای رودخانه‌ها در برخی مواقع فراتر از حد طراحی اولیه باشد. این موضوع، به‌ویژه در زمان بارش‌های شدید، احتمال آب‌گرفتگی معابر و آسیب به زیرساخت‌های شهری را افزایش می‌دهد.
کارشناسان حوزه مدیریت شهری و منابع آب معتقدند که شناخت دقیق ظرفیت هیدرولیکی رودخانه‌های همدان و اجرای طرح‌های بهسازی و لایروبی، می‌تواند از بروز خسارات ناشی از سیلاب پیشگیری کند. همچنین، توجه به حریم این رودخانه‌ها و جلوگیری از هرگونه ساخت‌وساز غیرمجاز در بستر و حریم آن‌ها، یکی از الزامات قانونی و فنی برای حفظ کارکرد طبیعی این مسیرهای آبی به‌شمار می‌رود.
در حال حاضر، شهرداری و سازمان‌های مرتبط، برنامه‌هایی برای ارتقای ظرفیت عبور آب و بازآفرینی بستر رودخانه‌ها در دست اجرا دارند. این اقدامات، با هدف کاهش خطرات ناشی از تغییرات جوی و افزایش تاب‌آوری شهر همدان در برابر حوادث طبیعی، دنبال می‌شود.
به همین منظور با استاد بازنشسته دانشگاه و صاحب نظر حوزه شهرسازی گفت‌وگویی ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید؛
دکتر محمدرضا عراقچیان در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب با بیان اینکه در گذشته رودخانه‌ها نقش اساسی در شکل‌گیری کالبدی و اقتصادی شهرها داشتند، گفت: زندگی، اقتصاد، فعالیت‌های اجتماعی و حتی بازی‌های کودکانه در کنار رودخانه‌ها شکل می‌گرفت، اما امروز حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد رودخانه‌های داخل شهر پوشیده شده و تنها به معبر شهری مانند خیابان و کوچه تبدیل شده‌اند و نقشی در آبادانی شهر ندارند. برخی از این رودخانه‌ها نیز صرفاً در انتقال فاضلاب مؤثر هستند.
وی در تشریح دلایل بی‌توجهی به رودخانه‌های شهری افزود: این بی‌توجهی یک عامل بیرونی و یک عامل درونی دارد. عامل بیرونی، نفوذ تفکر مدرنیسم (نوگرایی) است که در بسیاری از شهرهای دنیا باعث کاهش توجه به عناصر طبیعی و زیست‌محیطی شده، هرچند کشورهای توسعه‌یافته در سال‌های اخیر به ساختارهای قدیمی و نگاه زیست‌محیطی بازگشته‌اند، اما در ایران هنوز چنین نگرشی شکل نگرفته است.
وی عامل داخلی را نبود آب کافی برای جاری ساختن زندگی در بستر رودخانه‌ها دانست و اظهار کرد: آلودگی ناشی از ورود فاضلاب، بوی نامطبوع و رنگ نامناسب آب، همراه با مسائل سیاسی و تبلیغاتی، باعث شده به جای حل مشکل، روی رودخانه‌ها را بپوشانند تا بی‌نظمی و آلودگی پنهان شود.
کارشناس حوزه شهرسازی با اشاره به کارکرد رودخانه‌ها در کشورهای پیشرفته گفت: در این کشورها رودخانه‌ها به فضاهای تفریحی و تفرجگاهی تبدیل شده و مشابه پارک‌ها طراحی می‌شوند. در ایران تنها نمونه‌های محدودی از این نوع ساماندهی دیده می‌شود، اما در همدان هیچ رودخانه‌ای چنین کارکردی ندارد و بیشتر آن‌ها یا خشک شده‌اند یا محل عبور فاضلاب هستند.
عراقچیان تصریح کرد: شرکت آب و فاضلاب از مشترکان آب و فاضلاب آبونمان و هزینه دریافت می‌کند، اما اقدام مؤثری برای بهبود وضعیت رودخانه‌ها انجام نداده و بسیاری از چشمه‌های همدان نیز درگیر آلودگی فاضلاب شده‌اند.
وی با اشاره به نمونه‌های موفق احیای رودخانه‌ها در جهان گفت: در کره جنوبی یک اتوبان حذف و رودخانه مجدداً احیا شد. در کشورهای اروپایی نیز نمونه‌های متعددی وجود دارد؛ به‌عنوان مثال در لندن خودم شاهد بوده‌ام که این اقدام انجام شده و رودخانه به‌عنوان ظرفیت تفریحی، گردشگری و حتی حمل‌ونقل آبی مورد استفاده قرار گرفته است.
وی افزود: در این کشورها نگهداری و لایروبی رودخانه‌ها، استفاده از آب آن‌ها برای زنده‌کردن فضای شهر و آبیاری فضای سبز به‌طور گسترده انجام می‌شود. در برخی شهرهای شمالی ایران چنین اقداماتی صورت گرفته، اما در همدان تاکنون چنین بهره‌برداری‌ای نشده است. در تهران نیز تنها در چند مورد محدود مانند ساماندهی رودخانه کنار موزه جنگ که اکنون بخشی از فضای تفریحی موزه دفاع مقدس شده، این کار انجام شده است.
این کارشناس شهرسازی با تأکید بر ظرفیت‌های اجتماعی، فرهنگی و گردشگری رودخانه‌ها گفت: بسیاری از شهرهای ایران، از جمله همدان، بر پایه تمدن رودخانه‌ای شکل گرفته‌اند. در گذشته پنج تا هفت رودخانه فعال در همدان جریان داشت که شهر در میان آن‌ها گسترش یافت؛ از این رو، رودخانه‌ها می‌توانند امروز نیز به‌عنوان المان‌های شهری و عناصر هویت‌بخش نقش‌آفرینی کنند.
عراقچیان درباره راهکارهای همزیستی شهر و رودخانه گفت: نخستین گام، آگاهی‌رسانی است که سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند در آن نقش‌آفرینی کنند. با توجه به نبود اختیار اجرایی در این سازمان‌ها، استانداری می‌تواند شهرداری و شرکت آب و فاضلاب را مأمور جداسازی فاضلاب از رودخانه‌ها کند. با حذف فاضلاب، اگر رودخانه خشک شود، می‌توان آن را به فضای باز شهری مانند پارک تبدیل کرد و اگر جریان آب حفظ شود، می‌تواند به نقطه‌ای گردشگری و تفریحی بدل شود.
وی ادامه داد: سازمان راه و شهرسازی نیز می‌تواند با گنجاندن رودخانه‌ها در طرح جامع و تفصیلی شهر، تضمین‌کننده حیات آن‌ها باشد. رودخانه‌ها قابلیت آن را دارند که بخشی از مسیرهای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری باشند و در حاشیه‌شان فضاهای تفرجگاهی، ورزشی، محل‌های گردهمایی و برگزاری رویدادهای شهری ایجاد شود.
وی با اشاره به جایگاه ساماندهی رودخانه‌ها در مباحث طراحی منظر در دانشگاه‌ها گفت: با وجود اهمیت این موضوع، شهرداری، سازمان راه و شهرسازی و شرکت آب و فاضلاب تاکنون از این ظرفیت علمی بهره نبرده‌اند. بسیاری از جشنواره‌ها و گردهمایی‌های شهری می‌تواند در حاشیه رودخانه‌ها برگزار شود.
این کارشناس شهرسازی به یک نمونه موفق در همدان اشاره کرد و گفت: چند سالی است در روستای حیدره قاضی‌خان جشن پاکسازی رودخانه برگزار می‌شود؛ جشنی که ثبت ملی شده و اقدام بسیار مناسب و ارزشمندی است.
عراقچیان با اشاره به موانع بهره‌برداری از رودخانه‌های شهری گفت: عملاً مانع اجرایی و قانونی بزرگی وجود ندارد، آنچه نیاز داریم همت بالاست. سازمان‌ها باید بخشی از بودجه خود را به خارج کردن فاضلاب از رودخانه‌های شهری اختصاص دهند. سپس طرح‌های جامع و تفصیلی، معابر جایگزین برای مسیرهایی که روی رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند را پیش‌بینی کنند تا این رودخانه‌ها به فضای پیاده‌راه و تفرجگاهی شهری تبدیل شوند.
وی افزود: زیرساخت‌های فعلی شهرها این امکان را می‌دهند که تغییرات آغاز شود، هرچند اجرای کامل طرح برای همه رودخانه‌ها به‌دلیل آماده نبودن زیرساخت‌ها فعلاً ممکن نیست، اما می‌توان با بازسازی بخش‌هایی کوچک، حتی در حد ۱۰۰ یا ۲۰۰ متر، الگوی موفقی برای شهروندان ایجاد کرد. این اقدام می‌تواند با آگاهی‌بخشی و مشارکت انجمن‌های مردم‌نهاد، بخش خصوصی، سازمان‌های فرهنگی و رسانه‌ها به‌تدریج گسترش یابد.
این کارشناس حوزه شهرسازی درباره چالش‌های زیست‌محیطی و ایمنی این طرح‌ها اظهار کرد: مشکل ایمنی چندانی وجود ندارد. نمونه آن رودخانه اصلی قم است که در زمان خشک بودن به پارکینگ و در زمان بارندگی به مسیر آب تبدیل می‌شود. طراحی علمی می‌تواند مسیر رودخانه‌ها را به گونه‌ای شکل دهد که خطرآفرین نباشد و همواره مجرایی برای عبور آب وجود داشته باشد؛ در عین حال، برای جلوگیری از آلودگی زیست‌محیطی و بهداشتی، جداسازی کامل فاضلاب ضروری است و نگهداری رودخانه‌ها باید مانند پارک‌ها به یک سازمان تخصصی سپرده شود.
عراقچیان با تأکید بر اینکه این موضوع «علمی و اجتماعی» است نه سیاسی، گفت: نمایندگان مجلس و اعضای شوراها نباید از پوشش رودخانه‌ها برای تبلیغات انتخاباتی استفاده کنند، بلکه باید به‌دنبال طرح‌های سازگار با محیط زیست باشند. ممکن است در برخی نقاط مشاوران پوشش را ضروری بدانند و در نقاط دیگر بازگشایی و تبدیل به تفرجگاه را پیشنهاد دهند. این امر باید در اختیار متخصصان طراحی شهری باشد.
وی درباره اقدامات اولویت‌دار برای رودخانه‌های شهری تصریح کرد: نخستین گام جداسازی فاضلاب است، دوم ایجاد معابر جایگزین در صورت امکان و سوم آگاه‌سازی عمومی. پس از آن، طراحی منظر توسط گروه‌های مهندسین مشاور و اجرای آن توسط شهرداری، در این فرآیند باید از ظرفیت سازمان‌ها و نهادهای مرتبط استفاده شود.
این استاد بازنشسته دانشگاه با تأکید بر ضرورت احیای بخشی از رودخانه پشت دانشگاه بوعلی سینا، بیان کرد: دیگر آبی وجود ندارد، اما به‌صورت مصنوعی و پمپاژ آب به سمت بالا هم می‌توانیم آب را در رودخانه‌ها جاری کنیم.
عراقچیان یادآور شد: چند سال پیش در همکاری با دانشگاه صنعتی همدان بخشی از رودخانه‌های شهری که از داخل سایت دانشگاه صنعتی عبور می‌کرد، به‌عنوان یک نقطه یا یک خط تفرجگاهی طراحی شد. این فضا برای دانشجویانی که در کنار آن زندگی و تحصیل می‌کردند، به یک نقطه عطف در طراحی منظر شهری تبدیل شد.
وی ادامه داد: شهرداری با کمک سازمان‌های دیگر قصد دارد فضای رودخانه‌ای پشت دانشگاه بوعلی سینا را احیا کند، اما متأسفانه بعد از گذشت چند سال هنوز عملیاتی نشده است. این بخش از رودخانه در محدوده جاده حیدره تا عباس‌آباد قرار دارد.
وی با اشاره به لزوم مشارکت مردمی و بخش خصوصی گفت: این فرایند فرهنگی است. ابتدا باید بخش خصوصی از نظر ذهنی و فرهنگی آمادگی پذیرش این طرح را پیدا کند. سازمان‌های مردم‌نهاد، صدا و سیما، رسانه‌ها و روزنامه‌های دیداری و شنیداری باید نمونه‌های موفق خارجی و امکانات داخلی را نشان دهند و بگویند این کار شدنی است. اگر این کار به‌خوبی انجام شود، در آغاز حتماً مشارکت بخش خصوصی و مردم را به همراه خواهد داشت.
این کارشناس حوزه شهرسازی افزود: اگر بودجه کافی در اختیار داشته باشیم حتی اگر آب وجود نداشته باشد، می‌توان با روش پمپاژ و مصنوعی، آب را در آن جاری کرد. این کار به‌عنوان یک فضای تفرجگاهی مورد استقبال مردم قرار خواهد گرفت و بوی فاضلاب نیز از آن نقطه رفع می‌شود. به این ترتیب، علاوه بر ایجاد فضای تفرجگاهی، در بخش‌هایی از شهر بوی فاضلاب نیز حذف خواهد شد.
عراقچیان گفت: در نقاطی که این رودخانه‌ها عبور می‌کنند، شب‌ها بوی نامطبوع فاضلاب به مشام می‌رسد. او افزود: اگر فاضلاب به شبکه دفع منتقل و رودخانه‌ها پاکسازی شوند، این بو از بین می‌رود و حتی می‌تواند به رونق اقتصادی، از جمله در ساخت‌وساز و فروش آپارتمان‌های این مناطق، منجر شود.
وی درباره سیاست‌های بلندمدت نگهداری و مدیریت رودخانه‌ها گفت: امور آب و فاضلاب و شهرداری‌ها باید فرآیندی مشترک برای مدیریت این آبراه‌ها تعریف کنند. جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی به رودخانه‌ها در زمان بارندگی و سپس دفع آن‌ها به خارج از شهر از وظایف امور آب و فاضلاب است و این سازمان باید حریم قانونی رودخانه‌ها را نیز مشخص کند. شهرداری هم مسئول طراحی و ایجاد فضاهای شهری در حاشیه این رودخانه‌هاست.
وی پیشنهاد کرد دفتری مشترک زیر نظر استانداری، به‌ویژه معاونت عمرانی، تشکیل شود که به‌طور اختصاصی امور رودخانه‌های شهری را پیگیری کند. این دفتر می‌تواند با حضور نمایندگان شهرداری، راه و شهرسازی، آب و فاضلاب و امور آب فعالیت داشته باشد و در صورت نیاز، اعضای دیگری نیز به آن افزوده شوند. این مجموعه باید به امکانات و تجهیزات لازم مجهز باشد تا بتواند آب‌های سطحی را جمع‌آوری و منتقل کرده و ساماندهی رودخانه‌های شهری را به انجام برساند.
کارشناسان بر این باورند که استفاده اصولی از ظرفیت رودخانه‌ها می‌تواند در تأمین آب، تولید انرژی، حمل‌ونقل، گردشگری و حفاظت از محیط‌زیست نقش کلیدی ایفا کند. آن‌ها تأکید می‌کنند که مدیریت علمی و پایدار این منابع، برای آینده کشور ضروری است.
رودخانه‌ها از مهم‌ترین منابع طبیعی هر کشور به‌شمار می‌آیند که علاوه بر تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب، در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی نیز کارکردهای گسترده‌ای دارند.
کارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست معتقدند که بهره‌گیری صحیح از این ظرفیت‌ها می‌تواند به کاهش بحران کم‌آبی، تقویت امنیت غذایی، تولید برق‌آبی، توسعه گردشگری و حتی بهبود حمل‌ونقل آبی کمک کند.
به گفته این کارشناسان، مدیریت رودخانه‌ها باید با در نظر گرفتن اصول زیست‌محیطی انجام شود تا از آسیب به زیست‌بوم‌ها جلوگیری شود. همچنین، لایروبی منظم، کنترل برداشت‌های غیرمجاز و توسعه زیرساخت‌های آبی ازجمله اقداماتی است که می‌تواند بهره‌وری این منابع را افزایش دهد.
بسیاری از رودخانه‌های کشور در سال‌های اخیر با چالش‌هایی نظیر کاهش جریان آب، آلودگی و تغییرات اقلیمی مواجه شده‌اند. متخصصان هشدار می‌دهند که بی‌توجهی به این وضعیت می‌تواند آثار جبران‌ناپذیری بر منابع آب و محیط‌زیست بر جای بگذارد.
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که برنامه‌ریزی جامع، استفاده از فناوری‌های نوین و همکاری بین نهادهای دولتی و بخش خصوصی، راهکارهای اصلی برای استفاده پایدار از ظرفیت رودخانه‌هاست.
روزنامه سپاهان
درباره نویسنده
نویسنده