رنگ زندگی در بافت تاریخی سمنان

سمنان با بیش از ۳۵۰ هکتار بافت تاریخی در محدوده شهر، یکی از شهرهای غنی از نظر وجود بناهای تاریخی و بافت باارزش در کشور است. شهری که بناهای تاریخی متعددی از دوره ایلخانی تا قاجار در آن دیده می‌شود و معماری در بافت‌ تاریخی آن هویتی منحصربه‌فرد دارد. اهمیت و جایگاه این بافت تاریخی نیز سبب شده که معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اخیراً تأسیس پایگاه بافت تاریخی سمنان را به تصویب برساند تا این محدوده باارزش و مهم فرهنگی و تاریخی با مدیریتی مستقل علاوه بر اجرای فرآیند احیائ و بازسازی، در مسیر تبدیل شدن به یک جاذبه گردشگری شهری-تاریخی قرار بگیرد و در آینده به محوطه‌ای برای ثبت در فهرست میراث جهانی تبدیل شود.

بناها و آثار متعددی در بافت تاریخی سمنان طی سال‌های گذشته به ثبت رسیده که هر کدام می‌توانند جاذبه‌ای مستقل برای علاقه‌مندان به گردشگری فرهنگی و تاریخی باشند. اما حالا همه این بناها در قالب یک محوطه ارزشمند تاریخی تحت مدیریت واحد و مستقل قرار می‌گیرند. «سروش هاشمی» از کارشناسان ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی با حکم معاون میراث فرهنگی این وزارتخانه به عنوان نخستین مدیر پایگاه بافت تاریخی شهر سمنان معرفی شده تا با توجه به پشتوانه پژوهشی و فعالیت‌های بیش از دو دهه‌ای خود، برنامه‌ریزی مدونی برای به رونق رساندن این بافت تاریخی را ارائه و اجرا کند.

به‌روزرسانی مطالعات و پژوهش‌ها

به گفته هاشمی از بافت تاریخی ۳۵۰ هکتاری سمنان ۴۲ هکتار بافت تاریخی مصوب است که همین ۴۲ هکتار نیز به عنوان محدوده پایگاه بافت تاریخی در نظر گرفته شد و قرار است برنامه‌های پژوهشی و اجرایی ویژه‌ای برای این محدوده تعیین و اجرا شود. سرپرست پایگاه بافت تاریخی سمنان به همشهری می‌گوید: «بناهای ثبت شده‌ای مانند مسجد جامع، مسجد امام، راسته بازار و بازار شیخ علاءالدوله، خانه‌های تاریخی مانند خانه تدین و خانه طاهری و بسیاری از بناهای ثبت نشده موجود در این محدوده از عناصر شاخص تاریخی-فرهنگی شهر سمنان هستند که در هسته مرکزی شهر به مرور زمان شکل گرفتند و بافتی منحصربه‌فرد را تشکیل دادند. یک سری اولویت‌ها برای احیاء بافت تاریخی سمنان در نظر گرفته شده که با تشکیل پایگاه بافت، با سرعت و جدیت بیشتری به سرانجام خواهد رسید.»

به اعتقاد هاشمی نخستین گام درباره این بافت تاریخی به‌روز رسانی مطالعات پیشین و همچنین مستندسازی ویژگی‌های مختلف بافت است. وی می‌افزاید: «طی سال‌های اخیر برنامه‌های ساماندهی بافت و شناسایی عناصر مهم تاریخی انجام شد. اما این مطالعات باید به روز شود تا فرصت‌ها و ظرفیت‌هایی طبق اولویت در این ۴۲ هکتار بر اساس شرایط موجود شناسایی و دسته‌بندی شوند. در عین حال برخی اقدامات اجرایی مانند جداره‌سازی و بهسازی معابر بافت تاریخی بر اساس معیارهای اصولی مرمت بافت و بناهای تاریخی نیز آغاز خواهد شد. اقدامات مرتبط با حفاظت و استحکام‌بخشی و همچنین مبلمان محیطی منطبق با ویژگی‌های بافت نیز از اولویت‌های قابل پیگیری و اجرا برای این محدوده است. اما نباید فراموش کرد که هر اقدامی باید با کمک مردم و همه دستگاه‌های خدمات‌رسان انجام شود.»

چشم‌اندازِ ثبت جهانی

این مسئول یکی از چشم‌اندازهای مهم پایگاه بافت تاریخی سمنان را ثبت شدن این بافت در فهرست میراث جهانی بیان می‌کند و می‌گوید: «هدف غایی ما این است که با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد بافت تاریخی سمنان، این مجموعه فرهنگی موجود در مرکز شهر را به این قابلیت برسانیم که در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد. اما این که چطور به این هدف برسیم مستلزم هماهنگی دستگاه‌هایی که وظیفه خدمات‌رسانی دارند است. یعنی پایگاه بافت تاریخی یا اداره کل میراث فرهنگی نمی‌تواند به تنهایی در تحقق این هدف گام بردارد و نیازمند یک عزم همگانی هستیم.»

این محدوده ۴۲ هکتاری که هسته مرکزی شهر قدیمی سمنان محسوب می‌شود از دو محله قدیمی اسفنجان در قسمت جنوبی و ناسار در قسمت شمالی بافت تاریخی تشکیل شده است. بسیاری از بومیان سمنان از دیرباز در همین منطقه سکونت داشتند. اما به مرور زمان به دلیل قدیمی شدن بافت و ضعف در اجرای برخی زیرساخت‌ها به مناطق کم‌برخوردار شهر تبدیل شدند که سبب شده آسیب‌های اجتماعی نیز در این بافت تاریخی مشهود باشد. همین موضوع نیز می‌تواند چالشی در احیاء و بهسازی این بافت محسوب شود

چالش‌های اجتماعی

 سرپرست پایگاه بافت تاریخی شهر سمنان در این باره تصریح می‌کند: «برخی کاستی‌های زیرساختی در این محدوده تاریخی سبب شده که به مرور زمان شاهد خارج شدن بومیان از بافت باشیم و اکنون نیز عمدتا قشر مهاجر در این محدوده سکونت دارند. در واقع پدیده بیرون‌رانی بومیان در این محدوده رقم خورد. ساکنان این محله‌ها نیز با توجه به مهاجر بودن، مالک نبودن و شراط اقتصادی به فکر مرمت بناها و محله‌ها نیستند. نتیجه این می‌شود که مرمت سلولی بافت انجام نمی‌شود. به همین دلیل کار برای احیا سخت‌تر خواهد بود. اما این موانع دلیل نمی‌شود که بافت ارزشمند و منحصربه‌فرد تاریخی سمنان را رها کنیم. آسیب‌ها و نقاط آسیب‌پذیر را در گام نخست شناسایی می‌کنیم.»

وی یکی از اقدامات نخست برای بهسازی این بافت را مشخص کردن وضعیت مالکیت بناها بیان می‌کند و می‌افزاید: «پس از شناسایی بناهای ظرفیت‌دار برای ثبت در فهرست آثار ملی و ثبت آن‌ها برای تسریع در روند احیاء، دریافت و ثبت اطلاعات مالکیتی همه بناهای موجود در بافت اهمیت زیادی دارد. این که بدانیم کدام بنا مالک شخصی دارد، کدام بنا متروکه است، چه بنایی به ورثه رسیده و کدام‌شان را می‌توان برای احیاء به سمت برنامه‌های مناسب کشاند.»

بافتِ معماری مردمی

هاشمی بافت تاریخی سمنان را به دلیل اجتماعی بودن معماری و ساختار مردمی‌اش یک بافت خاص و منحصربه‌فرد تاریخی می‌داند و معتقد است که این بافت قابلیت تبدیل شدن به یک مقصد معتبر گردشگری تاریخی و فرهنگی شهری را دارد. وی اظهار می‌کند: «ویژگی فضایی معماری بافت تاریخی سمنان خاص است. یکی از ویژگی‌های مهم بافت تاریخی سمنان مردمی بودن آن است. در بافت تاریخی شهرهایی مانند کاشان و اصفهان معماری اعیانی برجسته‌تر دیده می‌شود. اما در بافت تاریخی سمنان معماری فضایی کاملا مردمی دارد و می‌توان مجاورت و همسایگی مردم را در آن به وضوح احساس کرد. یعنی معماری اجتماعی متکی بر اقتصاد مردمی در این شهر بافتی متفاوت را شکل داده است. از این ظرفیت می‌توان به عنوان یک ویژگی مهم در این بافت برای جذب گردشگر استفاده کرد.»

سرپرست پایگاه بافت تاریخی شهر سمنان با تأکید بر ضرورت انجام پژوهش‌های جامعه‌شناسانه پیرامون زندگی در بافت‌های تاریخی، خاطرنشان می‌کند: «این فضای کالبدی قرن‌هاست که وجود دارد. اما آن چه از بین رفته فرهنگ زندگی در این بافت یکپارچه است. الان انواع طرح‌های شناسایی و پژوهشی انجام می‌شود که در رابطه با کالبد بناست. اما هیچ کدام درباره فرهنگ بافت نیست. باید جامعه‌شناسی شود که در کنار گسترش زیرساخت‌ها منطبق با اصول بهسازی بافت تاریخی، چطور می‌توان مردم را به بازگشت به این بافت ترغیب کرد؟ یعنی باید به جامعه‌شناسی زندگی در بافت پرداخته شود. وگرنه فضا در جای خود باقیست. احیای این فضا هم مستلزم فرهنگسازی است. چیزی که از دست رفت فرهنگ زندگی در این کالبد شهری است که باید کاری کنیم تا دوباره برگردد.»

فرهنگسازی زندگی در بافت تاریخی

این کارشناس بافت و بناهای تاریخی یکی از اقدامات ضروری برای احیاء بافت تاریخی سمنان را فرهنگسازی برای درک درست از بافت در بین شهروندان و اهمیت آن در رونق اقتصادی و فرهنگی شهر می‌داند و می‌افزاید: «البته این پروسه چند ساله و زمان‌بر است. طی سال‌های اخیر هم روند رو به رشد در میزان توجه شهروندان به بناهای تاریخی سنمان دیده شده که اتفاق ارزشمندی است. اما باید در مسیری قرار بگیریم که شهروندان به این بافت و بناها و معابر موجود در آن به عنوان یک ثروت فرهنگیِ منجر به رونق اقتصادی نگاه کنند. این محدوده تاریخی شهر سمنان به طور کامل ظرفیت حرکت به سمت اقتصاد و اشتغال‌زایی گردشگری تاریخی و فرهنگی را دارد.»

به گفته هاشمی یکی از خانه‌های تاریخی موجود در این بافت به نام خانه ادب در محله کهنه‌دژ اکنون در حال مرمت و بازسازی است که تا یک ماه دیگر پس از پایان فاز اول مرمت، دفتر رسمی پایگاه بافت تاریخی سمنان در این خانه تاریخی افتتاح می‌شود و مدیریت بافت ۴۲ هکتاری سمنان از پوش اداره میراث فرهنگی شهرستان خارج شده و به طور مستقل به این پایگاه سپرده می‌شود. او علاوه بر بهسازی جداره‌ها و معابر و شناسایی خانه‌ها و سایر نکاتی که بیان کرد، عوامل متعددی را در احیاء بافت تاریخی سمنان دخیل می‌داند. ایجاد و معرفی مسیرهای گردشگری در بافت برای تورها و گردشگران و توسعه زیرساخت‌های شهری برای بازگشت شهروندان و همچنین تبدیل بناها به اماکن مرتبط با گردشگری فرهنگی و تاریخی بخشی از این اقدامات هستند که کمک شهرداری و سایر دستگاه‌های خدمت‌رسان در تحقق این اهداف نقشی کاملا مستقیم و اثرگذار دارند.

همشهری آنلاین