رمزگشایی از منزلگاه‌های شگفت‌انگیز ایرانی؛ راز بنای کاروانسراها فقط در ایران چه بود؟

اهمیت و ارزش کم‌نظیر این آثار موجب شد که در سال ۱۴۰۲ خورشیدی. مجموعه‌ای از ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران از ۲۴ استان کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. این اقدام، تاییدی جهانی بر نقش برجسته کاروانسراها در تاریخ معماری و فرهنگ ایران است.

نخستین بناهایی که کارکردی شبیه کاروانسراها داشتند، چاپارخانه‌های دوران باستان بودند. پیک‌های دولتی که پیام‌های سیاسی و حکومتی را جابه‌جا می‌کردند برای استراحت در این منزلگاه‌ها توقف داشتند. هرودوت در کتاب خود از شناسایی ۱۱۱ منزلگاه در مسیر راه شاهی دوران هخامنشیان سخن گفته است. امروزه از این ۱۱۱ منزلگاه هیچ اثری باقی نمانده است.  پس از آن و در دوران اشکانیان با توسعه تجارت و رونق اقتصاد، راه‌ها گسترش یافت و کاروانسراهایی در مسیر این راه‌ها ایجاد شد اما از کاروانسراهای اشکانی اثری باقی نمانده و امروزه از معماری آن چیزی نمی‌دانیم.

*فراز و فرود تاریخی 

سمانه صفاری، دانش‌آموخته معماری سنتی، مرمت بناهای تاریخی و ایران‌شناسی و پژوهشگر کاروانسراهای ایران با یادآوری این نکته که در ابتدا سفرها اغلب تفریحی نبود، بلکه مهاجرت‌ها و پس از آن سفرهای نظامی، سیاسی و تجاری رواج داشت می‌گوید: سفری را که ما امروز می‌شناسیم حتی در دوران قاجار نداشتیم. قدیمی‌ترین کاروانسراهایی که امروزه باقی مانده مربوط به دوران ساسانی است که پلان معماری خیلی ساده‌ای دارند.

این پلان شامل حیاطی مرکزی است که دورتادور آن فضاهایی برای نگهداری حیوانات داشت. احتمالا فضایی برای اقامت انسان هم در این بناها وجود داشت ولی اولویت با حیوانات بود. مجموعه‌ای از کاروانسراهای ساسانی نیز فضاهای اقامتی با پلان مستطیل شکل دارند که اولویت آن اقامت انسان بود. بعد از ورود اسلام به ایران و با گسترش سفرهای زیارتی، کاروانسراهای متعددی برای استراحت زائران ساخته شد. کاروانسرای قلعه‌سنگی پرند که ثبت جهانی شده مربوط به اوایل دوره اسلامی است.

این کارشناس و پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی با بیان این که دوران سلجوقیان از دوران شگفت‌انگیز معماری ایران است، ادامه می‌دهد:

در این دوران امنیت نسبی ایجاد شد، اقتصاد رونق گرفت و معماری رشد کرد. کاروانسرای «رباط‌شرف» در سرخس که ثبت جهانی شد قدمت سلجوقی دارد. در این دوران جلوی حجره‌ها برخلاف گذشته که مستقیم به حیاط راه داشت، رواق‌هایی ایجاد شده که به یکدیگر راه دارند. این فضا باعث می‌شد تا نور خورشید مستقیم وارد اتاق‌ها نشود.

پس از آن و در دوران حمله مغولان که اوضاع ایران آشفته بود، معماری‌ ویژه‌ای شکل نگرفت تا این که ایلخانان به حکومت می‌رسند و بناهای قبلی از جمله کاروانسراها را مرمت می‌کنند. در این دوره بنا به دلایلی که هنوز بر ما روشن نشده کاروانسراهای زیادی ساخته نمی‌شود و کاروان‌ها به جای کاروانسرا در دشت‌ها اقامت داشتند.

در دوره تیموری سنت کاروانسراسازی در ایران ادامه پیدا می‌کند. چهار کاروانسرا از این دوران ثبت جهانی شده است که شامل «جمال‌آباد» آذربایجان شرقی، «رباط قِلّی»، «فخر داوود» و «عباس‌آباد» در استان خراسان رضوی می‌شود.

*رواج کاروانسراسازی

اما با همه فراز و فرودها کاروانسراسازی در ایران متوقف نشد. سمانه صفاری با توضیح درباره روند شکل‌گیری کاروانسراها در دوره‌های بعدی می‌گوید: دوره صفویه، به ویژه در زمان شاه عباس، اوج و شکوه معماری و فرهنگ است. ساخت کاروانسرا نیز در این مقطع از تاریخ رواج زیادی می‌یابد و شاه، حاکمان محلی و تاجران و بازرگانان را تشویق می‌کند تا کاروانسرا بسازند. نیروی محرکه‌ای که به کمک این شرایط می‌آید وقف است. بیش‌ترین کاروانسراها در دوره صفویه در مسیر راه‌های زیارتی از جمله به سمت مشهد ساخته می‌شود.

شاه، خاندان شاهی، حاکمان محلی، زنان، روحانیون و حتی بعدها مردم عادی نیز کاروانسرا می‌سازند. در دوره صفویه الگوی معماری کاروانسراها کامل می‌شود.

جلوی حجره‌ها صُفه اضافه می‌شود که بالاتر از سطح زمین است و بسته به نوع کاروانسرا جزئیاتی در آن تغییر می‌کند. تزئینات هم تقریبا از این دوران به سردر کاروانسراها اضافه می‌شود.

*تنوع بالای کاروانسراها

صفاری در بخش دیگری از سخنانش در برنامه «شب کاروانسرا» با دبیری «محمدرضا وحدتی» در فرهنگسرای سرو، دسته‌بندی وسیعی از انواع کاروانسراها را ارائه می‌کند و می‌گوید: کارکرد و معماری کاروانسراها براساس محل قرارگیری و  این که درون‌شهری یا برون‌شهری باشند متفاوت است. کاروانسراهای درون‌ شهرها بیش‌تر تجاری و بیرون‌ شهرها بیش‌تر اقامتی بود. دسته‌بندی دیگر این بناها برمبنای اقلیم است.

در اقلیم گسترده و متنوع ایران انواع و اقسام کاروانسرها را داریم که پلان معماری، ویژگی و مصالح آن بسته به این که در حاشیه کویر یا حاشیه خلیج‌فارس یا مناطق کوهستانی باشد فرق
دارد.

دسته‌بندی دیگری که می‌توان انجام داد براساس محل تامین هزینه ساخت کاروانسراست. برخی از این بناها ساخت حکومت و شاه است و برخی وقفی و بعضی دیگر کاروانسراهای خصوصی هستند.

یش‌تر کاروانسراهای ما وقفی هستند. در این نوع از کاروانسراها هیچ‌کس حق نداشت از مسافر پول بگیرد. به همین دلیل است که در سفرنامه‌های دوره صفوی می‌خوانیم در آن دوران سفر ارزان
بود.

وی می‌افزاید: کاروانسراها را از نظر معماری و هندسی می‌توان در قالب مربع، مستطیل، دایره، هشت ضلعی و چندضعلی تقسیم‌بندی کرد. جزئیات معماری کاروانسراها هم یکی دیگر از مولفه‌های تقسیم‌بندی است؛ برخی دو ایوانی، برخی چهار ایوانی و برخی دارای تالار ستون‌دار هستند.

کاروانسراهای بیشماری را  که در ایران وجود دارد می‌توان براساس مسیر و جاده‌ای که در آن قرار گرفته اند مثلا جاده زیارتی، تجاری، نظامی و همچنین براساس این که مصالح آن، سنگی، آجری، خشتی یا ترکیبی باشد نیز دسته‌بندی کرد.

*یک بنا و ۱۳ نقش

شاید در ابتدا به نظر برسد هدف از ساخت کاروانسرا، اقامت یا تسهیل تجارت بوده، اما این فضاهای عمومی کارکردهای متنوعی داشتند.

صفاری، پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی با بیان این که در حال حاضر ۷۰۰ کاروانسرای ثبت ملی در کشور داریم، می‌گوید: در ابتدا تصورم این بود که کاروانسراها فقط برای اقامت یا تجارت استفاده می‌شد، اما پس از تحقیقاتم مشخص شد که کاروانسراهای ایران ۱۳ کارکرد داشتند. اولین و مهم‌ترین کارکرد آن  ها نظامی و بعد اقامتی و سپس تجاری بود. کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و خدماتی، از دیگر نقش‌هایی است که این بناها ایفا می‌کردند. به‌عنوان مثال یکی از خدماتی که کاروانسراها می‌داده‌اند برای مُردگان بود. به طور ویژه در مسیرهای زیارتی کاروانسراهایی را می‌توان مشاهده کرد که در آن چند مُرده نگهداری می‌شد، احتمالا برای اینکه به کربلا برده و آنجا دفن شوند.

روزنامه اطلاعات