درخشش هنر و ایمان در مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی
سرزمین افسانه‌ای و پرافتخار ایران، سرشار از تاریخ، فرهنگ و هنر است. این استان با داشتن مساجد تاریخی و باستانی، شاهد تمدنی است که در دل هر کدام از این بناها، داستان‌های هزاران ساله و یادگارهایی از هنر معماری اسلامی به‌جا مانده‌اند.
دیار خاوران مساجد قدیمی فراوانی وجود دارد که بسیاری از آنها قابلیت جذب گردشگر را دارند و از این میان، ۶۰ مسجد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. براساس نظر کارشناسان باستان‌شناسی، قدمت مسجد کوشک و مسجد قائن که کهن‌ترین مساجد استان هستند به قرن‌های سوم و چهارم باز می‌گردد و ساخت دیگر مساجد هم به دوران سلجوقیه تا قاجاریه مربوطه می‌شود.
معماری این مساجد در عین سادگی، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد که هر یک روایتگر داستانی از تاریخ، هنر و باورهای دینی مردم این منطقه است و تماشای آنها می‌تواند تجربه‌ای خاص و ارزشمند باشد. با قدم گذاشتن در این مساجد، می‌توان به دوران‌های مختلف تاریخ این دیار سفر کرد و از نزدیک با سبک زندگی و ایمان مردم آن زمان آشنا شد.
مساجد در تاریخ و فرهنگ خراسان‌جنوبی نه تنها به‌عنوان مکان‌های عبادت و یادآوری ایمان و دیانت شناخته می‌شده‌اند، بلکه در فرآیند اجتماعی و فرهنگی مردم این دیار نقشی اساسی ایفا کرده‌اند. مسجد کوشک، مسجد جامع میان‌ده بشرویه، مسجد جامع چهاردرخت بیرجند، مسجد جامع خوسف، مسجد جامع هندوالان درمیان، مسجد جامع افین، مسجد جامع سرایان و مسجد جامع دُرخش بخشی از مساجد تاریخی و قدیمی خراسان جنوبی به‌شمار می‌روند که شرایط معماری و تزئینات ویژه‌ای دارند. این گزارش با هدف معرفی جامع‌تر مساجد تاریخی استان خراسان‌جنوبی، به بررسی مهمترین و شاخص‌ترین این مساجد پرداخته و ویژگی‌های معماری، تاریخی و فرهنگی هر یک را تشریح می‌کند.
مسجد کوشک؛ قدیمی‌ترین بنای مذهبی پس از اسلام در خراسان جنوبی
مسجد کوشک در شهرستان فردوس واقع شده و مربوط به قرون صدر اسلام است. محراب این مسجد در ضلع جنوب غربی بنا ایجاد شده که به صورت ساده و عاری از عناصر تزئینی چون ستون و نیم ستون، حواشی، آژده کاری‌ها و اسلیمی های متنوع و حجیم است. که با توجه به سادگی و بی پیرایگی موجود در آن، در زمره آثار مربوط به قرون اولیه اسلامی نیز به شمار می رود.
تزئینات معماری که در گذشته در این بنا وجود داشته و امروزه چیز زیادی از آنها باقی نمانده شامل آثار و نشانه‌هایی از دیوارنگاره‌ها و همچنین تزئینات گچبری به صورت کتیبه با خطوط کوفی و نسخ گل و برگ‌دار است. متأسفانه در زلزله سال ۱۳۴۷ هجری شمسی که در منطقه فردوس رخ داد، مسجد کوشک دچار آسیب‌ها و تخریب‌های زیادی شد به گونه‌ای که محراب و کتیبه‌های آن نیز در زیر آوار حاصل از تخریب مسجد مدفون و دچار آسیب‌های شدیدی شد.
این مسجد دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است که در شبستان زمستانی محرابی قرار دارد که بر پیشانی آن کتیبه‌ای متعلق به سال ۵۵۴ هجری قمری درج شده و در عملیات خاک‌برداری شبستان ستون‌هایی از لایه‌های گچی نیز نمایان شده که متعلق به سازه مسجد در قرون اولیه اسلام است؛ شبستان تابستانی نیز متعلق به دوران صفویه است.
با توجه به اینکه این مسجد مربوط به قدیمی‌ترین اثر خشتی از دوران اسلامی در استان خراسان جنوبی به شمار می رود؛ می‌توان با یک بررسی اجمالی در محراب آن به چگونگی شکل محراب در قرون اولیه اسلامی و همچنین کتیبه های گچبری شده آن به آخرین پیشرفت ها در خطوط اسلامی تا قرن ۶ هجری قمری پی برد. مسجد کوشک به شماره ۱۱۹۹۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
مسجد جامع چهار درخت؛ نماد تاریخ و هنر صفوی
مسجد جامع چهار درخت یکی از قدیمی‌ترین بناهای شهر بیرجند است که دارای اهمیت و احترام ویژه‌ای در میان مومنان است معماری این بنای تاریخی در عین سادگی، آجرکاری و آجر چینی، طاق‌های جناغی که در معماری ساده این بنای تاریخی به کار رفته نشان از ساخت بنا در دوره صفویه است. این مسجد در میان چهار درخت شهر بیرجند و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد.
مسجد چهار درخت به‌عنوان یکی از مساجد معتبر با مساحت ۱۰۴۱ مترمربع، فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده و به‌علت محدودیت زمین، معمار بنا نتوانسته است نقشه آن را به صورت چهار ضلعی کامل در آورد. پیش طاق ورودی، شبستان ستوندار، محراب کوچک و محراب طاق نما، صحن مسجد، پنجره‌ها یا نورگیرها از اجزای مهم بنا محسوب می‌شود.
شبستان مسجد دارای بیست و یک ستون با جرز ذخیم و به شکل چهار ضلعی است. این بنا دارای دو محراب، یکی به‌علت احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین در جهت بیت المقدس تعبیه شده است. صحن دارای چند طاق نمای ساده با سطح مسطح و محرابی شبیه محراب داخل شبستان با سکوهایی در اطراف آن است و احتمالاً جبرای سخنرانی از آن استفاده می‌شده است.
در گوشه شمال‌شرقی صحن، پله‌هایی برای بالا رفتن موذن و گفتن اذان تعبیه شده است. قدمت این مسجد به دوره‌ی صفویه بر می‌گردد که حدود ۲۰۰ سال پیش برای نخستین بار مرمت شده و با شماره ثبت ملی ۲۴۰۴ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.
مسجد جامع علوی؛ خدمت به مردم و تعالی فرهنگ دینی
مسجد جامع علوی در بیرجند، که توسط آیت‌الله حاج سیدکاظم حائری در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی ساخته شد، نمادی از محبت و خدمت به مردم است. این مسجد از آن زمان تاکنون به‌عنوان یک پایگاه مذهبی و اجتماعی در منطقه شناخته می‌شود. طراحی مسجد ساده، اما در عین حال بی‌نظیر است.
آیت‌الله حائری که در زمان خود از شخصیت‌های برجسته مذهبی به‌شمار می‌رفت، انگیزه اصلی ساخت مسجد علوی را فراهم آوردن مکانی برای عبادت و گردهم‌آیی مسلمانان و همچنین ارتقاء سطح فرهنگ مذهبی جامعه می‌دانست. او در کنار ساخت این مسجد، به‌طور منظم در آن‌جا نماز جماعت اقامه می‌کرد و محفل‌های علمی و دینی برگزار می‌نمود. مسجد علوی امروزه نه تنها به‌عنوان یک بنای مذهبی، بلکه به‌عنوان یک مرکز فرهنگی و اجتماعی در شهر بیرجند شناخته می‌شود.
مسجد آیتی؛ جواهری از دوره قاجار
مسجد آیتی که یکی از نمونه‌های برجسته از معماری دوره قاجار است، در بیرجند قرار دارد. این مسجد با طراحی منحصر به‌فرد خود، در کنار دیگر بناهای تاریخی این دوره، نمایانگر سادگی و در عین حال زیبایی است که در سبک معماری قاجاری دیده می‌شود. این مسجد، که زمانی شامل یک مجموعه بزرگ مذهبی بوده، اکنون تنها شبستان آن باقی‌مانده است. شبستانی که با ۱۳ ستون در دو ردیف، فضای مذهبی خاصی را فراهم کرده است.
از ویژگی‌های جالب مسجد آیتی، می‌توان به استفاده از طاق‌های گنبدی اشاره کرد که در ایجاد فضای داخلی زیبای مسجد نقش مهمی دارند. همچنین، محراب مسجد با سادگی خود، به‌ویژه در مقایسه با محراب‌های تزئین‌شده سایر مساجد، نمادی از اصالت و سادگی دوران قاجار است. این مسجد با وجود گذشت سال‌ها، هنوز هم جاذبه‌هایی برای علاقه‌مندان به تاریخ و معماری دارد و شاهدی بر شکوه و جلال معماری این دوران به‌حساب می‌آید.
مسجد جامع افین، شاهکاری معماری
مسجد جامع افین یادگاری برجای مانده از دوره سلجوقیه، علاوه بر روحانیت معنوی، دارای زیبایی بی‌نظیر است و همچون نگینی در بین آثار تاریخی، مذهبی شهرستان زیرکوه می‌درخشد. مسجد جامع افین که در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده، بنای ماندگار با طراحی و معماری بسیار زیبا یادگار دوران سلجوقی است بنای فعلی مسجد به صورت خرابه‌ای درآمده که دیواره‌ها به همراه گلدسته‌های اطراف ایوان باقی مانده است و هر آن چه مانده گویای معماری دوره سلجوقی می‌باشد که در دوره‌های بعدی الحاقاتی به آن افزوده یا بخش‌هایی از آن مرمت و بازسازی شده است.
مسجد جامع افین همانند مسجد جامع قاینات دارای یک ایوان اصلی و بزرگ در وسط و دو شبستان در اطراف ایوان است، طول گلدسته‌ها ۱۵ متر است که در حال حاضر ۱۲ متر آن باقی مانده است و از میان گلدسته‌ها راهرو پله‌ای شکلی وجود دارد که می‌توان به طبقات بالایی مسجد رفت. نمازخانه و محل عبادت خواهران و برادران جدا از هم بوده و تعداد ۱۵ رواق در اطراف صحن قرار داشته است. منبر این مسجد ساخته شده از سنگ و گل است و بر روی آن گچ‌کاری و همچنین آیات قرآنی نقش بسته است.
مسجد جامع هندوالان؛ روایتگر تاریخ تیموری
مسجد جامع هندوالان یکی از آثار تاریخی است که به دوران تیموری بازمی‌گردد. این مسجد که در روستای هندوالان از توابع شهرستان درمیان قرار دارد، با داشتن گنبدی زیبا و تزئینات منحصر به‌فرد، نمایانگر هنر معماری اسلامی در دوران تیموری است. این مسجد که در دوران خود به‌عنوان یک مرکز مذهبی مهم محسوب می‌شده، اکنون به‌عنوان یک جاذبه گردشگری مذهبی در این منطقه شناخته می‌شود.
کتیبه‌هایی به خط کوفی که بر دیوارهای مسجد حک شده‌اند، تاریخ ساخت این مسجد را به‌خوبی مستند کرده‌اند. مسجد جامع هندوالان با گنبد و شبستان ستوندار خود، به‌عنوان یک نمونه برجسته از معماری اسلامی در این منطقه شناخته می‌شود و در فهرست آثار ملی کشور قرار دارد.
مسجد جامع خضری؛میراثی ۲۰۴ ساله
مسجد جامع خضری، که قدمت آن به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد، در شهر خضری از توابع شهرستان بیرجند واقع شده است. این مسجد با طراحی خاص خود، نمونه‌ای از معماری ایرانی – اسلامی است که با استفاده از مصالح محلی ساخته شده و در عین سادگی، زیبایی منحصر به‌فردی دارد. این مسجد دو شبستان دارد که یکی در بخش شمالی و دیگری در بخش جنوبی قرار دارد. فضای داخلی مسجد با طاق‌ها و ستون‌های ساده اما زیبا، نشان‌دهنده ویژگی‌های معماری دوره صفویه است.
مسجد عاشورا؛ نمادی از عزاداری‌ها
مسجد عاشورا در بخش مرکزی با بافت قدیم شهر بیرجند در محله چهار درخت و در یکی از معابر منتهی به خیابان اسدی در مجاورت مسجد چهار درخت و مقابل مدرسه معصومیه قرار دارد که در حال حاضر علاوه بر محل دار الشفاء خیریه حضرت فاطمه الزهرا (س) و حسینیه فاطمیه، مکانی برای تجمع هیئت‌ها در شب عاشورا نیز است. طبق اظهارات اعضا هیئت امنا قدمت بنا حدوداً مربوط به ۷۰۰ سال پیش است و در گذشته هم‌زمان با آغاز ماه محرم عده‌ای از سادات به این مکان می‌آمده و در این محل مراسم علم بندان را برگزار می‌کرده‌اند.
از سال ۱۳۳۵ یعنی تاریخ تأسیس هیئت فاطمیه که در ابتدا با نام هیئت حسینی (ابوالفضلی) خوانده می‌شده تاکنون، از این مکان به عنوان محل تجمعات و برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری استفاده می‌شده است. مسیر ورود به مسجد هم از طریق صحن و هم از طریق حسینیه جنب آن امکان‌پذیر است که مسجد در قسمت صحن دارای ورودی ایوان مانندی با نمای سنگ مرمر و قوس کنگره دار به صورت معماری بناهای جدید است.
در قسمت سردر آن تمثالی بزرگ از قرآن مجید است و دارای درب‌های آهنی مستحکم و نمایی کاملاً تازه ساز و جدید می‌باشد. فضای داخلی مسجد با مساحتی کمتر از ۲۵۰ متر مربع زیربنا از یک سری فضاهای پیوسته تشکیل یافته است که از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به دیوارهای قطور که از خصوصیات شاخص بناهای منطقه است اشاره کرد که بر روی آنها طاق‌هایی از نوع جناغی و تیز متوسط ساخته شده است.
مسجد درخش
به استناد کتیبه موجود، بنیان اولیه مسجد درخش به سال ۹۸۱ هجری قمری مربوط می‌شود و بانی آن عمیدالملک محمد درخشی بوده است. به‌طور کلی فضاهای احداث شده در این مسجد شامل ایوان اصلی، شبستان و یک اتاق وسیع در جنب شبستان است. مهمترین عناصر تزئینی به کار رفته در این اثر تاریخی سقف محراب و تزئینات گچی چلیپایی در قسمت فوقانی آن، طاق‌نماهای بخش بالای محراب با طاقچه‌های کوتاه و تزئینات مقرنس و کاربندی در گوشه‌ها است.
همچنین تقارن موجود در اجزا و عناصر معماری به کار رفته در شبستان بر زیبایی این اثر افزوده است. اتاق وسیع موجود در شرق شبستان با استفاده از یک ستون قطور و به روش تاق و تویزه پوشیده شده و در این فضا طاقچه‌های کوچک و بزرگ در بدنه دیوار دیده می‌شود. این مساجد تنها بخشی از مساجد قدیمی و تاریخی خراسان‌جنوبی است که نشان از قدمت فرهنگ و تمدن در دیار خاوران است و از فرصت گران‌بهای وجود این مساجد تاریخی می‌توان برای رونق گردشگری نیز بهره برد.
مسجد جامع خوسف و قدمتی از دوره تیموری
مسجد جامع خوسف نیز به‌عنوان یکی از بارزترین آثار تاریخی موجود در بافت تاریخی این شهر، در حاشیه‌ی خیابان اصلی شهر و در جبهه‌ی جنوبی آن قرار دارد. در سمت غرب این مسجد، حسینیه صاحب الزمانی(عج) و در سمت جنوب آن بنای تاریخی مرقوفه میرزاجعفر قرار گرفته است. این بنا در دوره تیموری ساخته شد و در دوره‌های بعد از جمله قاجار مورد مرمت قرار گرفته و الحاقاتی به آن اضافه شده است.
مسجد جامع سرایان با دو شبستان زمستانی و تابستانی
مسجد جامع سرایان نیز تجلی‌گاه اعتقادات معنوی مردم آنجاست و شامل دو بخش شبستان زمستانی و شبستان تابستانی است. شبستان زمستانی سر پوشیده و دارای رواق‌هایی است که ستون‌های مستحکمی آن را بر پا داشته‌اند این قسمت بر اثر زلزله و به مرور زمان تخریب شده که در این اواخر به همت اهالی سرایان مرمت و بازسازی شده است.
شبستان تابستانی این مسجد دارای ایوانی بلند است که گچبری‌های زیبایی دارد و دارای محراب گچبری شده زیبایی است که سوره مبارکه حمد را پیرامون خود به طرز زیبایی دارد. علاوه بر صحن و ایوان دو رواق کناری را نیز در دو طرف ایوان به سبک مساجد صفوی دارد.
نکته پایانی
مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی، با معماری‌های بی‌نظیر خود، گنجینه‌ای از هنر و تاریخ اسلامی را در دل خود حفظ کرده‌اند و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری فرهنگی و مذهبی در این استان به‌شمار می‌روند. از دوران صفوی گرفته تا دوره‌های بعدی، هر مسجد با ویژگی‌های خاص خود، گوشه‌ای از تاریخ این سرزمین را روایت می‌کند و به‌عنوان میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده باقی‌مانده است.
درباره نویسنده
نویسنده