درباره تاریخچه و معماری منزل تاریخی «حسن‌زاده» در مشهد | یک خانه و ۱۰۰ عروسی

جواد نوائیان رودسری | شهرآرانیوز؛  با خانه «حسن‌زاده» سال‌هاست که آشنایی دارم؛ خانه‌ای بزرگ و اعیانی در کوچه مستشاری، پشت مدرسه آیت‌ا… العظمی خویی و البته همسایه دیوار‌به‌دیوار بازارچه قدیمی و کهن‌سال سراب. محله سراب از آن محله‌هایی است که این روز‌ها طرف‌داران مشهدگردی دائما در کوچه‌پس‌کوچه‌هایش پرسه می‌زنند تا نشانی از «مشهد قدیم» بیابند.

خانه «حسن‌زاده» در آن میانه، یک میراث چشم‌نواز است، یک گوهر نایاب و قدیمی که شاید نشود نظیرش را در جای دیگری پیدا کرد؛ یک خانه با حدود یک قرن پیشینه که حالا زیر بار فرسودگی کمر خم کرده و از طراوت روزگاران قدیمش، تنها نشانه‌هایی چند باقی مانده است.

می‌دانستیم که خانه را در دوره پهلوی اول و شاید اواخر قاجار ساخته‌اند، اما نه اطلاعات من و نه گزارش‌هایی که در پرونده میراث درباره‌اش دیدیم، چیزی از پیشینه این خانه قدیمی رو نمی‌کرد. صاحبان فعلی که از سال ۱۳۵۸ خورشیدی به این‌سو، مالک این خانه دل‌باز شده بودند، چیزی در‌این‌باره نمی‌دانستند یا شاید می‌دانستند و به‌هر‌دلیل دوست نداشتند دانسته‌هایشان را واگویه کنند.

وقتی پیام دوستی را روی تلفن همراهم دیدم که می‌گفت صاحبان اسبق خانه -یعنی کسانی که پیش از خانواده حسن‌زاده مالک این منزل بوده‌اند- قصد بازدید از آن را دارند و البته از ما دعوت کرده‌اند تا با آنها همراه شویم، شوقی عجیب وجودم را فرا گرفت؛ انگار کلید قفلی قدیمی را یافته بودم که با آن می‌شد صندوقچه اسرار را گشود و اطلاعاتی ناشنیده را درباره این خانه قدیمی و فوق‌العاده مرور کرد. آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این دعوت و دیدار است.

«حسینیان» نخستین مالک خانه بود

صحبت‌هایمان با محمدرضا‌دهقان گُل می‌اندازد؛ از نوادگان حاج‌عباس‌دهقان، صاحب پیشین خانه حسن‌زاده، است که از دهه ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۵۸ خورشیدی مالک خانه بوده است. محمدرضا کودکی اش را در این منزل گذرانده است. آن‌طور که تعریف می‌کند، خانه حسن‌زاده روزگاری میزبان خانواده‌های متعددی بوده که گاه تعدادشان به عدد پنج هم می‌رسیده است؛ خانواده‌هایی که عمدتا با هم نسبت خونی داشته‌اند و آداب زندگی در یکی‌دو اتاق کوچک و رسم حُسن‌هم‌جواری و همسایگی را خوب می‌دانسته‌اند.

در میانه صحبت، عموی بزرگ آقای دهقان به‌صورت تلفنی از آلمان همراهمان می‌شود و خانم الهه دهقان هم که دوران کودکی را در همین خانه گذرانده است و از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی خاطرات ریز و درشت زیبایی دارد، به جمع ما اضافه می‌شود تا برایمان بیشتر و بیشتر بگوید.

باقی اعضای خانواده هم به‌دنبال صندوقچه خاطراتشان، گوشه‌و‌کنار این منزل صدساله را جست‌و‌جو می‌کنند. از صحبت‌های این جمع می‌شود کلی حرف و روایت ناگفته بیرون کشید؛ روایت‌هایی که با وجود پراکندگی می‌توانیم این‌گونه نظم و ترتیبشان دهیم: خانه‌ای که امروزه به نام خانه «حسن‌زاده» می‌شناسیم در سال ۱۳۰۴ خورشیدی ساخته شده است؛ اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی.

این خانه، با خانه‌ای که در سمت شرقی آن قرار داشته، مشترک و متعلق به فردی به نام «حسینیان» بوده است؛ یکی از متمولان آن روزگار مشهد که از فضای خانه فعلی، به‌عنوان مکان پذیرایی از مهمانان و اقامت آنها استفاده می‌کرده است. به ظاهر حسینیان در ابتدای دهه ۱۳۲۰ خورشیدی، فضای غربی خانه‌اش را -که همین خانه حسن‌زاده باشد- به حاج‌عباس دهقان که از بازاری‌ها معتبر مشهد بوده است، می‌فروشد.

پیش از آنکه این بخش به تملک خانواده دهقان درآید، در جبهه جنوبی آن، جایی که امروزی در دو طرفش، دو ساختمان مجزا و کوچک، با دو زیرزمین وجود دارد، حمامی خصوصی ساخته بوده‌اند که به شکل حمام‌های قدیم، دارای خزینه بوده است. در کنار این حمام، آب‌انباری قرار داشته که آب مورد‌نیاز حمام و خانه را تأمین می‌کرده که احتمالا از قنات‌های فعال در محله سراب، تغذیه می‌شده است.