حکایت غلام‌گردش شدن راه‌پله‌ها!

پله‌هایی با ارتفاع زیاد و مارپیچ! گردش و پیچشی که باعث می‌شود سطح هرپله به جای مستطیل، یک مثلث باشد با دو ضلع بلند و قاعده‌ای کوتاه. البته فقط برای این مدل پله‌ها اصطلاح غلام‌گردش  را به کار نمی‌برند. در لغتنامه دهخدا آمده است «دیواری باشد حائل میان حرمسرا و دیوانخانه و در رباطات ولایات پیش حجره‌ها برآرند.(آنندراج) (بهار عجم). راهرو. کریدور. اتاقی که میان دو اتاق واقع شود و به هر دو آنها راه داشته باشد. ایوان دور عمارت. (فرهنگ نظام). راهرو اطراف بنایی بزرگ. در تداول مردم بروجرد: یک چلو دو خورش، ساختمانش دو اتاق و یک غلام‌گردش.»

حالا حکایت این اصطلاح چیست؟ در خانه‌های قدیم و سربینه حمام‌ها افرادی کار می‌کردند که بهشان غلام می‌گفتند. به مردهایشان غلام می‌گفتند و به زنهایشان کنیز. غلام و کنیز معنای نوکر را در فرهنگ امروز داشت. هرچند در قدیم نوکر هم بود اما به کسانی می‌گفتند که در خانه مردم یا اداره‌ها خدمت می‌کردند. درواقع به کارمند اداره «نوکرمآب» می‌گفتند و بین مردم هم این مثل رایج بود؛ «کسی به نوکرمآب زن نمی‌دهد! ‌» به دلیل همان حقوق ثابت کارمندی و آب‌باریکه و… بگذریم! وقتی وارد حمام‌های قدیمی می‌شدی، افرادی در سربینه گرد یا نیمه‌گرد آن در گردش بودند و به مردم خدمت می‌رساندند. چون غلام‌ها در آن قسمت گردش داشتند کم‌کم به آنجا غلام‌گردش هم گفتند. بعد از آن هم به هرچیزی که دوران و گردش داشت حتی اگر راه‌پله بود غلام‌گردش گفتند.  
راهرو یا پاگردی که پیرامون گنبد، حیاط یا تالار می‌گردد سه نوع راسته‌رو، صلیب رو و کناررو دارد. این غلام‌گرد یا غلام‌گردشی در اشعار فارسی هم جا پیدا کرد و شاعری سروده: 
 کیوان غلام بارگه کبریای تست
 گردون غلام‌گردش دولت سرای تست
 و شاعر دیگری هم سروده است: 
از گردش سپهر غلام تو اختر است
 جایت غلام گردش آن طاق اخضر است
 آدم نمی‌داند این معماری ماست که طبع را شاعرانه می‌کند و اصطلاحاتش آنقدر زیبا و به جا هستند که در طبع‌های موزون و آهنگین راه پیدا می‌کنند. یا معماران ما شاعر بودند و بناهایشان شعرهایی شدند که با جای کلمه با خشت و گل و… بروز و ظهور پیدا کرده است. همین‌طور است که اغلب اصطلاحات در معماری ما حکایتی دارد و عقبه‌ای که نشان از شیوه زندگی و فرهنگ مردم ما در گذشته دارد.  

همشهری آنلاین