حالِ خوب حجره های بازار رشت

 بازار رشت با مساحت ۳۳ هکتار و ۲۰ کاروانسرای داخل آن، یادگار دوره صفویه و قاجار است و در دوره های مذکور، محل بارانداز کالاهای تجاری بود که از ایران به اروپا و برعکس می رفت. این بازار یک بار در اثر انفجار باروت(۱۳۳۰ قمری) به شدت آسیب می بیند و یک بار هم در اثر بمباران چندین باره رشت در ماجرای کودتای بلشویک ها(۱۲۹۹ خورشیدی) ویران می شود.

محله بازار رشت، در قدیمی ترین نقشه شهر رشت – که در دوره ناصری کشیده شده – یکی از محلات پرتراکم بود. طبق این نقشه، محله بازار رشت شامل بقعه و قبرستان چله خانه، دو قراولخانه، مسجد و تکیه چله خانه، بقعه و مسجد چله خانه، قبرستان و مسجد آفخرا، حمام ابوطالب، مسجد شریعتمدار، مسجد جامع، حمام ورثه یحیی میرزا، تکیه، مسجد و مدرسه حاجی مجتهد، حمام شهریار، مسجد گلشن، خانه دولتی منزل مصلحت گذار، سرای میرزا عبدالکریم، سرای گلشن، ملک آقامحمدرضا ارباب، سرای حاجی میرزا بابا مالک مخبرالدوله و حاجی میرزا عبدالحمید، سرای ملک مشترک چهارنفر، سرای معین التجار، سرای و قیصریه سرکار شریعتمدار، قیصریه چهار بازار، سرای خیریه شریعتمدار، سرای محمد آقا، سرای معین التجار و ملاقاسم، سرای مخبرالدوله، سرای گمرک، سرای ظهیرالدوله ورثه حاجی محمدکریم، سرای مالک مخبرالدوله، سرای حاجی میرزا یوسف مالک محمدآقا و حاجی علی افضل، صومعه بیجار و… بود.

در این نقشه، خانه های اعیان محله بازار نیز بدین شرح مشخص شده است: «خانه نعمت الله خان شفتی، ورثه حاجی سلیمان خان شفتی، عروس العلما، میرزا صالح طبیب، حاجی کاظم، محمدقاسم خان والی.»

یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، توصیف می کند که بازار رشت، شامل راسته ای مرکب از ۳ یا ۴ کوچه تنگ و موازی بود که با کوچه های دیگری که به طور عمودی آن ها را قطع کرده بود، به هم مربوط می شد و دروازه های چندین کاروانسرا به آنها باز می شد. کاروانسراها هم از یک صحن نسبتا بزرگ مستطیلی و تعدادی دکان های نزدیک به هم و انبارهایی که در چهار جانب آن قرار داشت، تشکیل شده بود. و درب کاروانسراها شب هنگام بسته می شد. در آن زمان تمام بازار رشت سنگفرش و برخلاف بازارهای سایر نقاط کشور مسقف نبود و تنها از هر سمت سایبان ها و طارم هایی ساخته شده بود که از عابران در برابر باران و آفتاب محافظت می کرد. «تعداد دکان های شهر در دوره مشروطه حدود ۳۳۰۰ باب بود و معمولا هر دکان به وسیله پرده ای که از سقف آن آویخته می شد به دو قسمت تقسیم می گردید که مال التجاره را در پشت آن قرار می دادند و تنها نمونه هایی از کالا را در جلو پیشخوان و دکان یا روی تخته یا میز می چیدند تا در معرض دید مشتریان قرار گیرد. و بازرگانان، خود بر روی حصیر یا قالی که بر پیشخوان دکان گسترده می شد، می نشستند و چپق دود می کردند و با همکاران در مورد امور بازرگانی و سیاسی گفتگو می کردند. و در انتظار مشتریان می نشستند.»(نک، ولایت دارامرز)

براساس نقشه سال ۱۳۳۲ رشت، راسته بازارهای رشت عبارت بوده است از «۱ بازار پشت کلیسا، ۲ بازار دواتگرها، ۳ بازار سنگ پل، ۴ راسته بزازها، ۵ راسته بلورفروش ها، ۶ راسته خرازها، ۷ راسته زرگرها، ۸ راسته سمسارها، ۹ راسته طواف ها، ۱۰ راسته علاقه بندان، ۱۱ راسته کتابفروش ها، ۱۲ راسته مسگرها، ۱۳ راسته میخ فروش ها، ۱۴ میدان بزرگ، ۱۵ میدان چوب فروشان و ۱۶ میدان کوچک»

از ۲۰ کاروانسرای موجود، اکنون تنها هفت کاروانسرا باقی مانده است؛ «کاروانسرای طاقی بزرگ، طاقی کوچک، سرای ملک، کاروانسرای محتشم، کاروانسرای چینی چیان و گلشن» که مالکان بسته به نیاز فعلی، ساختار معماری آن را تغییر داده اند.»

کاروانسرای ملک؛ در دوره قاجار، یکی از قطب های مهم تجاری محسوب می شد و از این سرا برنج به روسیه صادر می شد و ابریشم تولید گیلان را از این کاروانسرا به شهرهای یزد و کاشان می فرستادند.کاروانسرای ملک به شماره ۹۹۱۶ و در تاریخ ۱۱ شهریور۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

کاروانسرای محتشم؛ در جنوب شرقی کاروانسرای گلشن قرار دارد و دارای ۲ دوره تاریخی به لحاظ معماری است. این کاروانسرا در دوره قاجار ساخته و اوایل پهلوی بازسازی می شود. از دو بخش با دو حیاط مرکزی تشکیل شده، سردرب چوبی و آجر چینی های خفته راسته بر گنبدها مهمترین ویژگی های این اثر می باشد. در گذشته از حجره های طبقه همکف به عنوان آشپزخانه و از طبقه همکف به عنوان مکان بازاریان استفاده می شد. کاروانسرای محتشم به شماره ۱۵۲۱۹ در تاریخ ۱۳۸۴/۱۲/۱۲ در فهرست آثار ملی ثبت گردید.

کاروانسرای گلشن؛ در دوره صفویه ساخته شده و همواره یکی از معروف ترین و معتبرترین کاروانسراهای رشت بود. کاروانسرای گلشن از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی بوده که در حال حاضر ایوان شمالی آن مسدود شده است. این کاروانسرا دارای دو حیاط مرکزی و سه مسیر دسترسی به بیرون می باشد و توسط یک راهرو به هم ارتباط دارند.

کاروانسرای گلشن ۲۵ واحد تجاری دارد. حجره های آن در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند. سقف بناها به شیوه طاق ضربی اجرا گردیده و مصالح مورد استفاده گچ، خاک، آجر و تیرآهن است.

موقعیت قرار گیری این کاروانسرا موجب شده به عنوان یک انبار کالا کاربری داشته باشد. گلشن از سه طرف به دو راسته بازار و کاروانسرای محتشم راه دارد. در حجره های این کاروانسرا کالاها به ویژه مواد غذایی دپو شده و از طریق شبکه بازار، به دیگر مغازه های بازار فرستاده می شود. ۱۶ واحد از حجره های این کاروانسرا انبار کالاست.

کاروانسرای گلشن به شماره ۳۰۶۰۸ در تاریخ ۱۳۹۰/۱۰/۸ در فهرست آثار ملی ثبت شد.

کاروانسرهای طاقی بزرگ و کوچک؛ در امتداد هم قرار گرفته و با یک راهرو بهم متصل می شود. این کاروانسرا در ضلع شمالی بازار رشت، جنب مسجد حاج مجتهد قرار دارد. این دو نیز در نقشه دوره ناصری دیده می شود. این دو کاروانسرا در گذشه مرکز تجاری فروش انواع خشکبار به ویژه برنج بود.

کاروانسرای طاقی کوچک در سال ۱۳۷۲ وقف شده است. بخشی از کاروانسرای طاقی کوچک در سال ۱۳۷۹ خورشیدی دچار آتش سوزی شد و همان زمان با نظارت اداره میراث فرهنگی گیلان مرمت و به شماره ۳۳۶۹ و در تاریخ ۱۳۷۹/۱۲/۲۵ ثبت گردید.

کاروانسرای طاقی بزرگ مطابق با سنگ وقف آن در سال ۱۳۲۱ قمری ساخته  و به شماره ۹۹۱۴ و در تاریخ ۱۳۸۲/۶/۱۱ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید.

کاروانسرای چینی چیان؛ خانواده چینیچیان اصالتا از اهالی جمهوری آذربایجان بوده و به دلیل شرایط نامساعد تاریخی در باکو، ابتدا به انزلی و سپس به رشت مهاجرت می کنند. کاروانسرای چینیچیان در سال ۱۳۰۸ خورشیدی، توسط برادران چینیچیان ساخته می شود. ایشان صاحب کارخانه تولید بلور بودند. بلورجات تولید شده در کاروانسرای چینیچیان بفروش می رسید. این خانواده پس از مهاجرت به تهران و گشایش کارخانه شان در این شهر، کارخانه رشت را تعطیل کردند.

کاروانسرای چینی چیان، بنایی درونگرا با پلانی مستطیل به ابعاد ۱/۳۳ متر در ۸/۲۶ متر و ارتفاع ۸ متر به صورت یک طبقه بر روی زیرزمین بنا شده و از ابتدا به عنوان کاروانسرای درون شهری و محلی برای خرید و فروش اجناس احداث شده است. مهمترین تزئین این بنا، گره چینی سقف دالان های شمالی، جنوبی است. این تزئین ها، به طرز زیبایی آجرکاری و رنگ آمیزی شده اند. کاروانسرای چینی چیان به شماره ۳۳۶۸ در تاریخ ۲۵ اسفندماه ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

سرای سعادت؛ اواخر قاجار و در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ساخته شده و معماری آن با دیگر کاروانسراها کاملا متفاوت است. این کاروانسرا در قسمت غرب بازار و شمال میدان بزرگ قرار گرفته، از یک سو به راسته ماهی فروشان و از سویی به راسته حلبی سازان راه دارد. البته راسته حلبی سازان اکنون تبدیل به لباس فروشی شده است.

این کاروانسرا در دو طبقه با یک زیرزمین ساخته شده و حجره ها به یک حیاط بزرگ و مرکزی راه دارد. حجره های طبقه بالا از طریق دو راه پله از دو سو به حیاط متصل می شود و طبقه فوقانی ایوانی دورتادور دارد.

متاسفانه این کاروانسرا چندین نوبت دچار آتش سوزی شده و در حال حاضر مخروبه ای بیش نیست. کاروانسرای سعادت به شماره ۹۹۱۵ در تاریخ ۱۳۸۲/۲/۱۱ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

ایسنا