تصویب طرح جامع ۵۷ هکتاری بافت تاریخی شیراز در شورای‌عالی معماری و شهرسازی از ابهامات تا دستاوردسازی وزارت میراث‌فرهنگی
شعارسال: طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم شاهچراغ که با عنوان طرح ۵۷ هکتاری هم شناخته می‌شود، هفته گذشته و در سیزدهمین جلسه شورای‌عالی معماری و شهرسازی به تصویب رسید. هنوز جزئیات مربوط به این مصوبه منتشر نشده، اما وزارت میراث‌فرهنگی آن را دستاوردی در جهت حفظ بافت تاریخی شیراز می‌داند. برخی شنیده‌ها از حذف خط تخریبی که با نام «خط امیری» در سال‌های گذشته توسط پژوهشگاه میراث‌فرهنگی پیشنهاد شده بود، در این مصوبه خبر می‌دهند؛ خطی که براساس آن ۹۵ پلاک در بافت تاریخی شیراز تخریب می‌شد. گویا وزارت میراث‌فرهنگی خط تخریبی را که خود پیشنهاد داده و مشاور طرح با آن مخالف بود، حذف کرده است و آن را دستاوردی بزرگ جلوه می‌دهد که موجب حفظ بافت تاریخی می‌شود. تصویب این طرح که مسئولان آن را منجی بافت تاریخی شیراز می‌دانند، در شرایطی صورت گرفته که تخریب‌ها پس از ثبت این محدوده تاریخی در فهرست میراث ملی همچنان ادامه دارد و گودبرداری یک پروژه جدید در عرصه این اثر ثبت ملی مدتی است آغاز شده و در محدوده‌ای محصورشده در حال پیشروی است.
شیراز گویی در حال تکرار تجربه دهه هفتاد در بافت تاریخی است. همان روز‌ها که طرح بین‌الحرمین اجرا شد و بخش گسترده‌ای از بافت تاریخی اصیل شیراز جای خود را به مجتمع‌های تجاری بی‌هویتی داد که قرار بود راه میان دو حرم را باز و تردد زائران را تسهیل کند. اما نه‌تن‌ها اهداف طرح محقق نشد که زخمی بر پیشانی یکی از اصیل‌ترین بافت‌های تاریخی کشور برای همیشه ماندگار شد. حالا هم طرحی که سال‌ها به تخریب گسترده در بافت تاریخی تأکید داشت و به‌دنبال ساخت صحن در محدوده این بافت بود -صحن‌هایی که گفته می‌شد قرار است قبور چندطبقه در آن‌ها ساخته و به فروش برسد- به‌گفته مسئولان وزارت راه‌وشهرسازی و وزارت میراث‌فرهنگی، با انجام اصلاحاتی به تصویب رسیده است و به‌زودی ابلاغ می‌شود. مدافعان طرح از توجه و تأکید بر زندگی در بافت می‌گویند؛ موضوعی که به باور بسیاری از کسانی که از سرگذشت بافت تاریخی شیراز خبر دارند، سال‌هاست در جریان تخریب‌های سازمان‌یافته و مستمر در محدوده بافت تاریخی از آن رخت بسته و رفته و جای خود را به بی‌سامانی داده است.
به‌نظر می‌رسد بعد از واکنش‌های گسترده افکار عمومی به تخریب‌های شیراز، ادبیات طراحان پروژه‌ها تغییر کرده است، کلیدواژه‌ها هم تازگی دارند، اما گویی پیش‌روی‌ها به همان سیاق سابق است. حالا سخن از «بهبود شرایط زندگی ساکنان بافت»، «تأکید بر سرزندگی بافت شهری و ترغیب به مرمت و احیا» و مواردی ازاین‌دست است. باید قضاوت در مورد این شعار‌ها را به زمانی دیگر موکول کرد و دید طرح جدیدی که قرار است از مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی بیرون بیاید، چه خوابی برای بافت تاریخی شیراز دیده است. برخی فعالان استانی و کشوری میراث فرهنگی اظهارنظر شفاف درباره این مصوبه را به بعد از انتشار رسمی جزئیات آن موکول کردند، اما درعین‌حال نقد‌هایی به کلیات این مصوبه وارد می‌دانند، از جمله اینکه جدا کردن بخشی از بافت تاریخی در قالب یک طرح جامع، اقدامی اصولی نیست و محدوده پیرامون حرم، نه در قالب یک طرح جداگانه ۵۷ هکتاری که باید در طرح جامع بافت تاریخی ۳۵۰ هکتاری دیده می‌شد.
دستاوردسازی از عقب‌نشینی
طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم شاهچراغ که تصویب آن به‌گفته «غلامرضا کاظمیان»، دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری، «با رعایت سیاست‌های مصوب شورای‌عالی، الزامات حفاظت از اثر ثبت ملی بافت تاریخی شیراز و با رعایت حداقل مداخله در بافت، ایجاد زمینه‌های احیای بافت تاریخی بین دو حرم شاهچراغ و سیدعلاء‌الدین حسین از طریق ساماندهی مزار امامزادگان و تأمین خدمات پشتیبان سکونت در مرکز محله‌ها به کارفرمایی سازمان مجری ساختمان‌ها و تأسیسات عمومی و دولتی تهیه شد و پیش از طرح در جلسه شورا در کمیته فنی با حضور دستگاه‌های ذی‌مدخل از جمله وزارت میراث‌فرهنگی و مدیریت استان فارس و نمایندگان تولیت آستان مورد بررسی کارشناسی قرار گرفت. تهیه این طرح با حفظ و رعایت جایگاه و منزلت محدوده پیرامون حرم شاهچراغ و ارتقای زندگی مجاوران حرم و زائران، الزامات میراث‌فرهنگی و تأمین نیاز‌های خدماتی زائران و مجاوران در ساختمان‌ها و بافت‌های موجود انجام شد». سؤالی که می‌توان مطرح کرد، این است که اگر بنا بود زندگی مجاوران حرم ارتقا داده شود، چرا زودتر به آن رسیدگی نشد تا مردم ساکن در این محدوده به اجبار و با تهدید خانه‌های خود را با دریافت حداقل مبلغ تعیین‌شده برای زمین‌هایشان ترک نکنند؟ چرا مسئولان اینقدر دیر به فکر زندگی ساکنان این محدوده افتادند؟
در جلسه اخیر شورای‌عالی معماری و شهرسازی «علی دارابی»، قائم‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی، و «فاطمه داوری»، سخنگوی معاونت میراث‌فرهنگی، هم حضور داشتند. داوری درباره برگزاری این جلسه و تصویب طرح ۵۷ هکتاری می‌گوید: «کمیته فنی شورا با بررسی دقیق طرح ارسالی استان فقط نقشه پهنه‌بندی اصلاح‌شده را با تأکید بر رعایت تمام ملاحظات لازم برای حفاظت از بافت مصوب کرده است و مقرر شده طرح‌های جدید برای این محدوده تهیه شود.»
براساس اظهارات داوری و طبق مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی، «باید طرح‌ها و نقشه‌های این محدوده اعم از نقشه کاربری، شبکه معابر و ضوابط و مقررات با رعایت حفاظت از بناها و بافت ارزشمند با تأکید بر سرزندگی بافت شهری و ترغیب به مرمت و احیا در هم‌پیوندی بافت پیرامون حرم با بافت تاریخی ظرف دو ماه تهیه و در شورای‌عالی شهرسازی و معماری تصویب شود و تأکید شده است در مسیر زیارتی مابین دو حرم، چارچوب‌ها و ضوابط مرمت شهری با حداقل مداخله در بافت از طریق بهسازی معابر موجود و بهره‌گیری از بنا‌های ارزشمند مجاور امامزادگان برای استقرار فعالیت‌های متناسب مبنای طرح باشد.» به‌گفته سخنگوی میراث‌فرهنگی، دارابی در این جلسه تأکید داشته است که تمامی طرح‌ها باید به تأیید وزارت میراث‌فرهنگی برسد. داوری همچنین اعلام کرده «جانمایی بنا‌های ثبتی و ارزشمند بافت با همکاری وزارت میراث‌فرهنگی»، «رعایت حداقل مداخله در بافت تاریخی»، «ساماندهی تخریب‌های موجود» و «ایجاد زمینه‌های احیای بافت تاریخی در محدوده بین دو حرم» هم از مواردی است که نمایندگان وزارت میراث‌فرهنگی در این جلسه بر آن تأکید کرده‌اند. این اظهارات آنقدر با عملکرد این وزارتخانه در مواجهه با بافت‌ها و بنا‌های تاریخی تناسب ندارد که خوشبین‌ترین نگاه‌ها هم از باور آن عاجز می‌مانند. با اینهمه باید قضاوت را به زمان سپرد تا روشن شود این شرایط ایده‌آل روی کاغذ‌ها و سخنرانی‌ها تا چه اندازه در فضای حقیقی نمود عینی پیدا می‌کند.
انتشار متن مصوبه روشن می‌کند که طرح به نفع بافت تاریخی است یا به ضرر آن
فعالان میراث فرهنگی هنوز از جزئیات طرح خبر ندارند و اطلاعات‌شان از این مصوبه محدود به همان اظهاراتی است که در رسانه‌های رسمی منتشر شده است و می‌گویند تا زمانی که جزئیات دقیقی از آن را نداشته باشند، اظهارنظری نخواهند کرد. یکی از کسانی که در دهه گذشته پیگیر موضوع بافت تاریخی شیراز بوده و تلاش‌هایی برای ایجاد حساسیت عمومی نسبت به تخریب این محدوده تاریخی داشته، «محمدمهدی کلانتری» است که درباره تصویب این طرح می‌گوید: «در گفتگو با برخی کارشناسان وزارت راه‌وشهرسازی شنیده‌ام که طرح بدون هیچ تخریب یا اضافه شدن صحن جدید تصویب شده است. منظور از «صحن جدید» همان صحن بین دو آستان شاهچراغ و علاءالدین حسین است؛ وگرنه صحن شرقی حرم در طرح ۵۷ هکتاری پیش‌بینی شده است. این طرح در یک زمین خالی که بنا‌های آن قبلاً تخریب شده، اجرا خواهد شد.» کلانتری می‌گوید براساس شنیده‌های او خط، پیشنهادی پژوهشگاه میراث فرهنگی از طرح حذف شده است: «روی طرح ۵۷ هکتاری، پژوهشگاه میراث فرهنگی یک خط پیشنهادی اضافه کرده بود که براساس آن ۹۵ پلاک باید تخریب می‌شد تا میدانگاهی بین دو حرم ایجاد شود. انتقاد ما به این خط پیشنهادی بود، حالا گویا طرحی که به تصویب رسیده، بدون خط پیشنهادی پژوهشگاه به اضافه اصلاحات جدید است که هنوز نمی‌دانیم این اصلاحات شامل چه مواردی است.» کلانتری تأکید دارد: «هنوز نمی‌توانم نظر قطعی بدهم، چون اطلاعاتی که دارم شفاهی است. تا زمانی که سند مکتوب منتشر و نقشه و طرح به‌طور دقیق بررسی نشود -حدود یک هفته دیگر جزییات طرح منتشر خواهد شد- نمی‌توان با قطعیت گفت که مصوبه جدید به نفع یا به ضرر بافت تاریخی است و ابهاماتی در این زمینه وجود دارد.»
مقیاس تخریب بافت‌های تاریخی به هکتار رسیده است
«غلامحسین معماریان»، استاد دانشگاه علم و صنعت که سال‌هاست با کمک دانشجویانش در مقابل تخریب بافت تاریخی شیراز مقاومت کرده و در مقاطع مختلف تلاش‌هایی در این زمینه داشته است نیز می‌گوید: «درباره طرح جدید و مصوبه اخیر شورای‌عالی معماری و شهرسازی چیزی نمی‌دانم؛ باید دید مستندات چیست، بعد اظهارنظر کرد. اما نفس اینکه برای ۵۷ هکتار از ۳۵۰ هکتار بافت تاریخی شیراز طرحی جداگانه تصویب شده، کار درستی نیست. قبلاً هم وقتی محدوده ۵۷ هکتار را از ۳۵۰ هکتار جدا کردند و برای بخشی از بافت طرح تفصیلی تهیه کردند، گفتم که در طرح تفصیلی کیفیت بناها، شبکه‌های ارتباطی، مسیر‌های اصلی و فرعی به‌صورت یکپارچه مشخص می‌شود؛ نمی‌توان ۵۷ هکتار را که وسط این محدوده قرار دارد، بدون توجه به محدوده اطرافش در نظر گرفت و برای آن طرح تهیه کرد یا محدوده اطراف را بدون مرکز دید. اما متأسفانه طرح تفصیلی بافت تاریخی شیراز با همین رویکرد و به‌صورت دو پاره تهیه شده است. ما بار‌ها به این روند اعتراض کرده‌ایم که این شکل ارائه طرح تفصیلی درست نیست و حالا باز می‌بینیم شورای‌عالی معماری و شهرسازی طرح جامع بخشی از بافت را تصویب می‌کند.»
معماریان: طرح ۵۷ هکتار باید در قالب طرح تفصیلی بافت تاریخی دیده شود که ۳۵۰ هکتار است. در این طرح می‌توان گفت که حرم و پیرامون آن هم دیده شده است. سؤال این است که چرا اسمش را طرح جامع گذاشته‌اند؟ چون از ابتدا جزو طرح توسعه شاهچراغ بوده و حالا با این مصوبه یک طرح جامع را به توسعه حرم متصل می‌کنند؟ من با جزئیات آن کار ندارم، اما واضح است که قصد دارند این ۵۷ هکتار را به توسعه حرم متصل کنند
معماریان معتقد است ۵۷ هکتار (طرح توسعه حرم) باید در طرح تفصیلی بافت تاریخی دیده می‌شد، نه به‌صورت جداگانه: «اساساً اینکه اسم طرح ۵۷ هکتار را «طرح جامع» گذاشته‌اند، غلط است. طرح ۵۷ هکتار باید در قالب طرح تفصیلی بافت تاریخی دیده شود که ۳۵۰ هکتار است. در این طرح می‌توان گفت حرم و پیرامون آن‌هم دیده شده است. سؤال این است که چرا اسمش را طرح جامع گذاشته‌اند؟ چرا ۵۷ هکتار؟ چرا ۶۰ هکتار یا ۵۵ هکتار نیست؟ چون از ابتدا جزو طرح توسعه شاهچراغ بوده و حالا با این مصوبه یک طرح جامع را به توسعه حرم متصل می‌کنند؟ من با جزئیات آن کار ندارم، اما واضح است که قصد دارند این ۵۷ هکتار را به توسعه حرم متصل کنند.»
او با تأکید بر اینکه وزارت میراث‌فرهنگی با ارائه خط پیشنهادی (خط امیری) که حالا گفته می‌شود از طرح مصوب‌شده حذف شده است، بیشترین آسیب را به جریان حفاظت از بافت تاریخی شیراز وارد کرد، می‌گوید زمانی که افکار عمومی به اقدام جدی میراث‌فرهنگی امیدوار بود، وزارت میراث‌فرهنگی با ارائه خط پیشنهادی تخریب در محدوده ۵۷ هکتار گام بزرگی در جهت تخریب بافت تاریخی برداشت. معماریان همچنین به گودبرداری اخیر در بافت تاریخی شیراز اشاره می‌کند و می‌گوید: «حدود یک ماه پیش آستان شاهچراغ یک کارگاه در محدوده ثبت ملی بافت تاریخی ایجاد کرده و اجازه نمی‌دهند کسی نزدیک آن شود و نمی‌دانیم قرار است در آن محدوده چه اتفاقی بیفتد. کنار هم قرار دادن این اتفاقات این تصور را ایجاد می‌کند که مجریان پروژه از تصویب طرح باخبر بودند و به همین دلیل پروژه خود را آغاز کرده‌اند تا پس از تصویب طرح با تکیه بر اینکه قانون عطف به ماسبق نمی‌شود، پروژه خود را پیش ببرند.»
معماریان در صحبت‌هایش اشاره ظریفی دارد به اینکه ۵۷ هکتار طرح توسعه حرم شاهچراغ به مساحت طرح توسعه حرم امام رضا نزدیک است و به‌نظر می‌رسد طراحان همان تفکری را که منجر به تخریب‌های گسترده در بافت تاریخی مشهد شد، دنبال می‌کنند. مشاهده تجربه بافت تاریخی مشهد می‌تواند تا حدودی به ما بگوید که در شیراز قرار است با چه سرنوشتی در محدوده تاریخی شهر مواجه شویم.
معماریان در سخنانش به رویکردی که اخیراً در وزارت میراث‌فرهنگی مورد تأکید قرار گرفته و در حال اجراست، اشاره می‌کند و می‌گوید: «باید از میراث‌فرهنگی پرسید که ما اظهارات شما درباره حفظ و احیای بافت تاریخی شیراز را باور کنیم یا طرح کوچک کردن حریم بافت‌های تاریخی در شهر‌های مختلف را که در حال وقوع است؟» او خطاب به وزیر میراث‌فرهنگی درباره موضوع حرایم می‌گوید: «شما کاری کردید که ضرغامی در سه سال وزارتش فقط حرفش را زد و انجامش نداد. می‌دانید وقتی ۹۰ هکتار از بافت تاریخی را کم می‌کنید، یعنی چه؟ اگر این اتفاق ادامه پیدا کند، فاجعه برای میراث فرهنگی کشور است.» او معتقد است تأکید وزارت میراث‌فرهنگی بر دستاوردسازی از تصویب طرح ۵۷ هکتار با هدف سرپوش گذاشتن بر موضوع بازنگری حرایم است که با انتقادات و واکنش‌های زیادی روبه‌رو شده است. به باور او: «وزارت میراث‌فرهنگی که از اموال شخصی خود، آن‌هم به‌صورت هکتاری، به شهرداری‌ها بذل و بخشش نمی‌کند، این‌ها میراث فرهنگی یک کشور است. در بسیاری از کشور‌ها حتی تخریب یک مترمربع از بافت تاریخ با برخورد قانونی مواجه می‌شود. در کشور ما مقیاس تخریب در بافت‌های تاریخی به هکتار رسیده است.» او تبعات بلندمدت کوچک‌سازی حرایم را تخریب همیشگی بخشی از تاریخ می‌داند و می‌گوید: «ممکن است امروز بودجه کافی برای کاوش در بعضی مناطق نداشته باشیم یا مسئولان ما درکی از اهمیت موضوع نداشته باشند، اما باید تمام تلاشمان را برای حفظ آثار برای آیندگان به کار گیریم. بافت تاریخی شیراز فقط همین لایه رویی و بنا‌های قابل‌مشاهده نیست. چند لایه تاریخی در این محدوده است که می‌تواند روزی مورد کاوش و بررسی قرار گیرد. وقتی این محدوده را تخریب می‌کنیم و ساخت‌وساز جدید انجام می‌دهیم، لایه‌های زیرین را از بین می‌بریم و راه را برای بررسی لایه‌های زیرین این محدوده برای همیشه می‌بندیم. این موضوع در مورد تمام محدوده‌های تاریخی ایران صدق می‌کند. بازنگری حرایم از این جهت است که اهمیت دارد.» تنها نگاهی به گذشته و رویکرد غالب به محدوده‌های تاریخی در دولت‌های مختلف می‌تواند دلیل نگرانی از تصویب طرحی باشد که سال‌ها به‌دنبال تخریب چند ده‌هکتاری در یکی از اصیل‌ترین محدوده‌های تاریخی کشور بود و حالا به‌گفته مسئولان در چرخشی ۱۸۰ درجه‌ای قرار است موجب احیا و باز زنده‌سازی بافت تاریخی پر از زخم و ترکش شیراز شود. آیا تخریب در بافت تاریخی شیراز قرار است لباس قانون به تن کند؟
درباره نویسنده
نویسنده