برج تاریخی گری‌کوه؛ یادگار معماری نظامی در بستک
بستک در شمال‌غربی استان هرمزگان، سرزمینی با پیشینه‌ای غنی و فرهنگی ریشه‌دار است که در دل خود مجموعه‌ای از آثار تاریخی، معماری‌های بومی و بناهای ماندگار را جای داده است. این منطقه در گذشته یکی از مسیرهای اصلی ارتباطی جنوب ایران با مناطق مرکزی و غربی کشور بوده و همین موقعیت جغرافیایی سبب شده تا آثار متنوعی از دوره‌های تاریخی مختلف در آن شکل گیرد.
بستک با بافت شهری قدیمی، قلعه‌ها، برج‌های دیده‌بانی، کاروانسراها، مساجد تاریخی و خانه‌های سنتی، گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ و هنر مردم جنوب به شمار می‌رود. معماری خاص این منطقه که با استفاده از مصالح بومی چون سنگ، ساروج و چوب شکل گرفته، جلوه‌ای از سازگاری هوشمندانه انسان با اقلیم گرم و خشک جنوب ایران است.
در دامنه کوه انجیربند و در مسیر جاده تاریخی بستک – کوهیج، بنایی استوار و خاموش از دل تاریخ سر برآورده است؛ برج گری‌کوه، اثری ارزشمند از معماری نظامی جنوب ایران که بیش از یک قرن از عمر آن می‌گذرد و همچنان نشانی از شکوه گذشته در خود دارد.
این برج در فاصله ۴۰ کیلومتری غرب شهر بستک و در محدوده کوهستانی منطقه قرار گرفته است. بستک در شمال‌غربی استان هرمزگان و در ارتفاع حدود ۴۰۰ متری از سطح دریا واقع شده و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، همواره یکی از نقاط مهم در مسیر ارتباطی بنادر جنوبی با نواحی مرکزی ایران بوده است.
بر اساس کتیبه‌ای که بر دیوار طبقه دوم برج دیده می‌شود، سال ۱۳۲۹ هجری قمری بر روی آن حک شده است. اگر این تاریخ به دوره ساخت بنا تعلق داشته باشد، قدمت برج به بیش از ۱۱۰ سال می‌رسد و آن را در زمره آثار اواخر دوره قاجار قرار می‌دهد. با این حال، برخی شواهد معماری و موقعیت استراتژیک آن در مسیر کاروانی بندرلنگه – لار، احتمال تعلق بنا به دوران صفویه را نیز تقویت می‌کند؛ دوره‌ای که ساخت برج‌ها و کاروانسراهای نظامی در مسیرهای تجاری جنوب کشور رونق داشت.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۱ با شماره ۶۱۱۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
برج گری‌کوه بنایی است سه‌طبقه با ارتفاع حدود ۹ متر و نقشه‌ای مستطیل‌شکل که از سنگ‌های قلوه و ملات ساروج ساخته شده است. جهت‌گیری بنا شرقی ـ غربی بوده و دیوارهای ضخیم آن در طبقه پایین تا ۸۰ سانتی‌متر ضخامت دارد؛ نشانه‌ای از عملکرد دفاعی و استحکام چشمگیر سازه در برابر تهدیدات احتمالی.
طبقه همکف و میانی دارای سقف‌هایی از چوب محلی و شاخ‌وبرگ درختان است و طبقه سوم به‌صورت پشت‌بامی با دیوارهای بلند و بدون سقف ساخته شده تا امکان دیده‌بانی فراهم شود. دسترسی میان طبقات از طریق نردبان چوبی در گوشه جنوب‌شرقی صورت می‌گرفته است.
در چهار نمای برج، فرورفتگی‌هایی مستطیل‌شکل به‌عنوان تیرکش در دو ردیف تعبیه شده که تعداد آن‌ها در مجموع به ۳۶ عدد می‌رسد. در بخش فوقانی نیز عناصر هرمی‌شکل و کنگره‌های جناغی دیده می‌شود که کارکردی تدافعی داشته و احتمالاً برای مراقبت و دفاع از برج در برابر مهاجمان مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
برج گری‌کوه با ساختار مستحکم، جایگاه راهبردی و فقدان عناصر تزئینی، نمونه‌ای شاخص از معماری نظامی جنوب کشور به شمار می‌رود. وجود تیرکش‌ها، کنگره‌ها و موقعیت دید وسیع بر دشت‌های اطراف نشان می‌دهد که این بنا کارکردی حفاظتی و نظامی داشته و احتمالاً برای دیده‌بانی مسیرهای ارتباطی و حفاظت از کاروان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
برج گری‌کوه نه‌تنها یادگاری از تاریخ پرتحرک هرمزگان در مسیرهای تجاری گذشته است، بلکه نمادی از دانش معماری بومی و مهارت مردمان این سرزمین در سازگاری با اقلیم خشک و گرم منطقه نیز محسوب می‌شود.
میراث آریا
درباره نویسنده
نویسنده