برجهای خرقان در شهرستان آوج با معماری زیبا مکانی برای بازدید مسافران نوروزی
برجهای خرقان، دو برج آجری مربوط به دوره سلجوقی هستند که از معروف‌ترین جاهای دیدنی استان قزوین محسوب می‌شوند. این دو برج که حدود ۲۹ متر از یکدیگر فاصله دارند، در یک کیلومتری روستای حصار ولی‌عصر در شهرستان آوج و در ۳۲ کیلومتری جاده قزوین به همدان واقع شده‌اند. برجهای خرقان در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.
برجهای خرقان در محوطه وسیعی به فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفته‌‌اند و از بسیاری جهات با هم شباهت دارند؛ با این تفاوت که برج شرقی قدیمیتر از برج غربی بوده و ۲۶ سال زودتر ساخته شده است. این برج‌ها که در کنار قبرستان ۱۰۰۰ ساله روستای حصار ولی‌عصر قرار دارند، هنر معماران دوره خود را به نمایش می‌گذارند و از معدود بناهای اسلامی هستند که علت ساخت و سازندگان آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
تحقیق درباره برجهای خرقان برای اولین بار در سال ۱۹۶۴ میلادی صورت گرفت و پس از آن «دیوید استروناخ» و «کایلر یانگ» در سال ۱۹۶۶ در مقاله‌ای به نام «سه آرامگاه برجی از دوره سلجوقی» به معرفی آن پرداختند.
دلیل ساخت این دو برج در این مکان و نام سازنده آنها مشخص نیست؛ اما بر اساس کتیبه‌های موجود، سازنده آن را شخصی به نام زنجانی می‌دانند. این فرضیه وجود دارد که خرقان در زمان سلجوقیان چراگاه دام‌های قبایل ترک بوده است و روسای قبایل در این برج‌ها دفن میشدند.
در برجهای خرقان مقبره‌‌هایی با ضریح‌های منبت کاری‌‌‌شده وجود دارد که متعلق به اشخاصی با نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تی‌تکین» هستند. تا اوایل دهه ۱۳۴۰ تصور میشد که این دو بنا آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده خاتون و محمد از فرزندان امام موسی‌بن‌جعفر (ع) هستند؛ اما با بررسی‌های بعدی مشخص شد که دو ترک سلجوقی در این بناها دفن شده‌اند.
برجهای خرقان در سال ۱۳۴۷ بر اثر سیلاب آسیب دید که روستاییان محلی آن را به‌شکل ابتدایی مرمت کردند. این سازه‌ها در سال های ۱۳۵۳، ۱۳۶۹، ۱۳۷۰ و ۱۳۷۳–۱۳۷۱ مرمت شدند. با این حال، در سال ۱۳۸۱ با وقوع زلزله شدید بوئین زهرا مجددا آسیب زیادی به آنها وارد شد. در سال‌های اخیر نیز به نگهداری و مرمت برج توجه چندانی نشده است.
معماری برج های خرقان
برجهای خرقان را می‌توان با برج شبلی دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه کرد و شاید بتوان آجرکاری آن را با الهام از هنر دوره سامانی و آل بویه دانست.در قرن‌‌های چهارم و پنجم، بیشتر برجهای شمال ایران با نقشه دایره ساخته میشدند. انتخاب نقشه هشت‌ضلعی در ساخت برج در قزوین که فاصله زیادی با مناطق شمالی کشور ندارد، مهارت و ذوق سرشار هنرمندان را نشان می‌دهد؛ چراکه امکان ابداع و ارائه تزیینات متنوع و بدیع در برجهای هشت ضلعی بسیار آسان‌‌تر بوده است.
برج شرقی که قدیمیتر از برج غربی است، در سال ۴۶۰ هجری قمری با ارتفاع ۱۲٫۴۵ متر و پلان هشت ضلعی ساخته شد. در کنار هر ضلع این برج، نیم ستون‌هایی به چشم می‌خورد که هفت نیم ستون قطری معادل با ۹۵ سانتیمتر و دو نیم ستون دیگر قطری برابر با ۱۴۰ سانتیمتر دارند؛ در این دو نیم ستون بزرگ تر، پله‌های مارپیچی تعبیه شده و برای رسیدن به راه‌‌پله‌‌ها باید از در مستطیلی‌شکل کوتاهی عبور کرد که در داخل اتاق مقبره قرار دارد. تعداد پله‌های هر راه‌پله ۲۲ عدد است.
ساختمان برجهای خرقان با آجرهای ساده به ضخامت ۶۰ سانتیمتر ساخته شده، سپس روی آن پوششی تزیینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتیمتر اجرا شده و پوشش این برج از اولین نمونه‌های پوشش دوپوش با انحنای بیضوی است که تا قبل از زلزله سال ۱۳۸۱ بخش اندکی از پوشش خارجی گنبد باقی مانده بود و در حال حاضر گنبدهای داخلی آن سالم هستند.
با توجه به ویژگیهای تاریخی برج می‌توان گفت که در میان گنبدهای دوپوسته‌‌ای که پوسته دوم آنها مخروطی شکل نیستند، این بنا نخستین گنبد دو پوسته قرن پنجم هجری به شمار می‌‌رود و از این نظر حائز اهمیت است.
برج غربی در سال ۴۸۶ هجری قمری برج غربی در فاصله تقریبی ۲۹ متری از برج شرقی و با ارتفاع ۱۲٫۹۵ متر ساخته شد. این برج حدود ۵۵ سانتیمتر بلندتر از برج دیگر است و شامل هفت ستون با قطر ۹۵ سانتیمتر و یک ستون با قطر ۱۳۳ سانتیمتر می‌شود. در این تک ستون، راه‌پله‌های مارپیچی قرار دارد و در بالای آن پنجره‌‌ای مستطیلی‌شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد تعبیه شده است که نور راه‌پله را تامین می‌کند.
در تزیینات برجهای خرقان حدود ۳۰ نقش مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته‌راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهار ترنجی استفاده شده که این امر، از وجود سنتی کهن حکایت دارد که ابتدا در دوره ساسانی روی گچ انجام میشد و سپس در کارهای آجری به کار می رفت. ترکیب و تنظیم طرح‌‌های مختلف در این دو برج همانند مهندسی و تناسب اجزای بنا قابل ستایش است.
تزئینات اضلاع برج شرقی از زیر ساقه گنبد آغاز می‌شود و در نوع خود کم نظیر و خاص است. قاب‌‌سازی‌‌های تزیینی را می‌توان در طاق‌‌نماهای اضلاع هشت‌‌گانه برج مشاهده کرد که هیچ‌‌یک طرح یکسانی ندارند. تنها در سه ضلع بنا، طرز چینش به‌صورت برجسته‌‌ای انجام گرفته است.
نقاشی‌ها از مهم‌ترین تزیینات این سازه به شمار می‌روند که قدمت آنها به دوره سلجوقی می‌رسد. طاووس نر با چتری به‌شکل بادبزن و درخت انار با دو پرنده، گوشه‌ای از عناصر این نقاشی‌ها هستند. از تزیینات سطح داخلی گنبد نیز می‌توان به نقوش تزیینی با تلفیقی از خط کوفی اشاره کرد که در کادرهایی با رنگ سبز و آبی ایجاد شده‌اند.
ضلع سردر ورودی برج تزیینات بیشتری دارد و شامل کتیبه‌ای با این مضمون «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (۴۶۰) عمل محمدبن مکرالزنجانی القبه» می‌شود. در واقع، یکی از مهم‌ترین ویژگیهای تزیینات برجهای خرقان، به آجرکاری آن مربوط می‌شود که به شیوه‌‌ای تازه انجام شده؛ روشی که در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه نیز به کار رفته و در این سازه به اوج کمال رسیده است. آجرکاری برج‌ها شامل استفاده از تکه‌‌های کوچک آجرهای چهارگوش می‌شود که منجر به ایجاد فضاهای خوش‌‌نقشی در متن آجرکاری‌‌ها شده‌اند. ضلعی که وسط برج شرقی قرار دارد، از نظر تزیینات با سایر ضلع‌‌ها و هم‌چنین ضلع مربوط به در ورودی، اختلاف دارد. در اینجا هنرمند برای نمایش ارتفاع بیشتر قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بین ستون‌‌های مدور و رگه آجر برجسته چارچوب، فاصله ایجاد کرده است.
برج غربی دارای تزیینات آجری است و دیوارهای داخلی آن با آجرچینی ساده پوشیده شده‌اند و فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری هستند. گنبد دارای رگه‌های برجسته آجری است و در حاشیه آن می‌توان شاهد نقوش هندسی بود که زیر آنها کتیبه‌ای قرآنی به خط کوفی دیده می‌شود. ضریح داخل این برج هم‌اندازه برج قدیمی و بدون تزیینات بوده و در حاشیه بالای آن نام ۱۲ امام با خط نسخ حکاکی شده است.
وضعیت ورودی برج موید این است که در دوره‌‌های بعد، تغییراتی داشته و از تزیینات آن کاسته شده است. از نظر تزیینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی، اختلاف‌‌های قابل‌ملاحظه‌‌ای دارد که بیشتر مربوط به نماسازی ضلع‌‌ها و سردر ورودی هستند.
نماسازی تزیینی ضلع‌‌های هشت‌‌گانه شامل حاشیه کم‌‌عرض آجرچینی می‌شود و برای هر ضلع، یک چارچوب شکل گرفته است. سپس مماس با آنها، ستونچه‌‌های تزیینی آجری تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفته‌‌اند و مانند برج شرقی، طرح قوس‌مانند نیزه‌‌دار دارند. حاشیه این قوس‌‌های تزیینی در همه ضلع‌‌ها جز دو ضلع، ساده بوده و در ضلع‌‌های دوم و هشتم با آجرکاری برجسته ظریفی همراه است.
برنا
درباره نویسنده
نویسنده