باغ جهانی دولت آباد یزد، بهشتی در دل شهری خشتی
باغ دولت آباد با وسعت ۶.۴ هکتار یکی از بناهای تاریخی و منحصر به فرد یزد است که به عنوان یکی از زیباترین باغ های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این باغ زیبا که محدوده بافت قدیمی شهر یزد و در محله چهار منار قرار گرفته است، یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های این شهر محسوب می‌شود، این مکان سرسبز دارای قسمت های بادگیر و هشتی، عمارت حرمخانه، اصطبل و شترخانه، عمارت مستخدمین،عمارت تالار آئینه سر در اصلی، آب انبار دو دهانه و عمارت باغ بهشت آیین است.
باغ دولت آباد در دوران قاجاریه متصل به دروازه چهار منار بوده به همین علت به آن باغ چهار منار نیز گفته می شود، یکی از باغ‌های قدیمی شهر یزد است که بنای آن و مجموعه با شکوه آن در سال ۱۱۶۰ توسط محمدتقی خان بافقی ساخته شده و در گذشته محل سکونت حاکم وقت و معاصر با شاهرخ میرزا و کریم خان زند بوده است.
این باغ که شهرت جهانی یافته در اقلیم کویری یزد با درختان سرسبز و بلند قامت که در همه جای باغ سر به فلک کشیده با صدای گذر آب و نمایش آب در آبنماها و حوض‌ها ، زیبایی خاصی به شهر یزد بخشیده است.
باغ دولت آباد در کنار زیبایی هایش، نمونه ای شگفت انگیز از معماری خاص مناطق کویری است و بلندترین بادگیر خشتی جهان را نیز در خود جای داده است که حس غرور و افتخار به هنر بی بدیل معماری ایرانی زنده می کند، همچنین با گشت و گذار در باغ این سوال در ذهن به وجود می آید که چگونه سازندگان آن قوانین معماری را برای خلق چنین باغ سرسبزی در شهر کویری یزد به کار گرفتند.
قنات باغ دولت آباد
محمدتقی خان در دوره زندیه و معاصر با حکمرانی کریم خان زند، تصمیم گرفت قناتی به‌طول ۶۵ کیلومتر از مهریز به یزد بکشد، این کار را انجام داد و این قنات طولانی را دولت‌آباد نام‌گذاری کرد، سپس با آب همان قنات، باغی را در این شهر بنا نهاد که در زیبایی و چشم‌نوازی، سرآمد باغ‌های آن زمان یزد بود، قنات تاریخی دولت آباد دارای حدود ۲۵۰ سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است، این قنات نقشی اساسی در ایجاد باغ دولت آباد دارد یکی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های شهر یزد است.
این قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفت و پس از مشروب کردن بخشی از اراضی مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی به یزد می‌رسید و همه باغ دولت آباد را سیراب می‌کرد و پس از آن به طرف اراضی اطراف باغ و زمین‌های کشاورزی جاری می شد.
معماری باغ دولت آباد با بلندترین بادگیر جهان
آنچه این باغ را از دیگر باغ‌های ایرانی متمایز می کند، بادگیر مرتفع آن است که با ارتفاع ۳۳.۸ متر، بلندترین بادگیر جهان شناخته شده است، از دیگر خصوصیات این بادگیر، هشت‌ضلعی بودن آن است که باعث می‌شود باد در هر جهت بوزد، به‌راحتی و به‌سرعت به قسمت های زیرین بادگیر هدایت شود.
از سوی دیگر در زیر این بادگیر حوضی قرار دارد که با وزیدن باد به سطح آب حوض، هوای خنکی را در داخل بنا ایجاد می‌کند، در این ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوض‌های داخل ساختمان آب در آن در جریان است، هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاه‌نشین و تالارها انتقال پیدا می‌کند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می‌شود.
هندسه
هندسه باغ بسیار دقیق است و سطح باغ را به دو بخش مستطیل شکل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفکیک کرده است، محور تقارن مستطیل بزرگ‌تر، محور اصلی باغ اندرونی است که آبنمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق است.
در واقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می‌کند، معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی، علاوه بر اینکه سبب تمرکز دید به سوی عمارت‌های اصلی باغ می‌شود، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات به‌سمت منظره باغ نیز شده است و بر اتصال بصری بین دو عمارت تأکید می‌کند.
وجود چشم‌انداز اصلی به‌شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ روبه‌روی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد چشم اندازی دارد که باغ را طولانی‌تر نشان می‌دهد، آب‌نما که دقیقا بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق است، سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می‌کند. در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت‌بندی شده است، تناسبات کرت‌بندی‌ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می‌کنند.
محور تقارن مستطیل کوچک‌تر که همان باغ بهشت‌آیین است بر محور اصلی باغ عمود است، مستطیل باغ بهشت آیین توسط یک حوض مستطیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می‌شود که در واقع کرت‌های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع‌ها هستند.
تقارن یکی از اصول معماری ایرانی به شمار می‌رود بطوریکه در معماری سنتی ایران در تمامی بناها به اشکال مختلف از آن استفاده شده است، در باغ ایرانی نیز از این اصل بسیار استفاده شده است، کوشک به‌عنوان اصلی‌ترین بنای باغ ایرانی روی محور تقارن باغ قرار می‌گیرد، اوج این تقارن را می‌توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی که حتی گل‌ها و درختان نیز قرینه کاشته می‌شوند.
آبنمای باغ
معماری این باغ طوری است که آب همیشه در باغ حضور دارد و همین زیبایی آن را دوچندان می‌کند. آب در زیر بادگیر عمارت هشتی و در یک حوض از جنس مرمر می‌جوشد، بعد به حوضی در وسط این عمارت جاری می‌شود.
سه سینه کبکی هم در مقابل ارسی اتاق‌ها قرار دارد که از جنس مرمر است. طراحی و تراش این سنگ به‌گونه‌ای است که موج ایجاد می‌کند و حجم آب را بیشتر از واقعیت نشان می‌دهد.
از هر یک از سینه کبکی‌ها، آب وارد یک حوض کوچک می‌شود که به آنها حوض کلگی می‌گویند، از این حوض‌ها، آب در آبنمای بزرگ باغ جاری می‌شود. این آب‌نما درست در محور اصلی باغ قرار دارد و ابعاد آن متناسب با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی در نظر گرفته شده است. به همین دلیل تصویر عمارت باغ را به طور کامل در آب منعکس می‌کند.
سپس آب از زیر عمارت سردر، وارد باغ بهشت‌آیین می شود و به یک استخر ۱۲ ضلعی بزرگ که در شمال عمارت واقع شده، می‌ریزد، بعد به سه استخر مستطیل شکل در سه طرف دیگر جاری می‌شود، از آب این استخرها که به خیابان‌ها و آبادی‌های اطراف جاری شده، برای کشاورزی استفاده می‌شود. هدف معمار نه تنها عبور آب از لایه‌های زیرین زمین و سیراب کردن درختان قناعت بوده، بلکه آب زلال را به روی زمین‌ها آورده تا روح ساکنان کویر را هم سیراب کند.
بناهای باغ
بناهایی این باغ شامل عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، تالار آیینه، عمارت تهرانی، عمارت هشتی یا عمارت بادگیر، عمارت سردر شمالی (مربوط به باغ بهشت آیین)، تالار طنبی، برج دیده‌بانی و آب‌انبار است، همچنین اصطبلی بزرگ با شترخانه و غلام‌خانه در غرب باغ و در کنار رودخانه خشک قرار دارد.
مجموعه ساختمان‌های دولت آباد هر یک دارای مشخصات معماری و جلوه‌های اصیلی از کاربرد فضاهای مورد نیاز در آن زمان است که در ادامه سه بنای اصلی این باغ معرفی شده است:
عمارت هشتی: این عمارت در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است، در واقع کوشک اصلی باغ محسوب می‌شود و به سبب وجود بادگیر مرتفع بر آن شهرت خاصی دارد، عمارت هشتی دارای سه اتاق بزرگ و حوض‌خانه‌ای (با حوض یک‌پارچه مرمرین) در وسط است. طرح آن شبیه سایر کوشک‌های ایرانی است و طبقه فوقانی یک تالار و صفه و منظر دارد.
عمارت طنبی: در سمت غرب عمارت هشتی، عمارت طَنَبی بزرگ و مجللی قرار دارد که دارای بادگیری مربع شکل و رو به باغ است، در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه‌ها و شبستان‌هایی در یک طبقه جای دارند که در و روزن‌های آنها به طنبی باز می‌شود. در زیر طنبی، زیرزمینی ژرف کنده‌اند که با دو پله راست به باغ می‌پیوندد و از طرف جنوب با راهرویی به محوطه زیر بادگیر ارتباط دارد.
عمارت سردر: بین باغ اندرونی و بیرونی، اصلی‌ترین عمارت باغ بهشت آیین به شمار می‌آید که دوطبقه است و زیر خان آن از یک سردر، هشتی و یک اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق کوچک (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو تشکیل‌شده است.
علاوه بر این بناهای اصلی، ابنیه فرعی و خدماتی در ضلع شرقی باغ شامل آبدارخانه، شربت‌خانه، آشپزخانه و تأسیسات چاه و منبع آب وجود دارد که در مواقع کم‌آبی برای پرکردن حوض‌های متعدد باغ از آن استفاده می‌شده است.
در طول سال به ویژه ایام نوروز گردشگران داخلی و خارجی از این مجموعه تاریخی که در سه راه شحنه ابتدای خیابان شهید رجایی قرار دارد، دیدن می کنند .
باغ دولت آباد یزد یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت شده در میراث جهانی یونسکو است که در بیست و سوم اسفند سال ۱۳۴۶ با شماره ۷۷۴ به عنوان اثر ملی ایران ثبت شده و همچنین در سال ۱۳۹۰ در لیست آثار جهانی قرار گرفته است.
یزد گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که از آن جمله می توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه های زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی، بادگیرها و بازارچه ها اشاره کرد.
یزد با عناوینی چون به شهر بادگیرها، شهر کار، کاریز و کاهگل، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، حسینیه ایران، شهر دوچرخه ها، شیرینی، شهر قنات، قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب معروف است.
براساس آخرین آمار در ایام عید نوروز امسال حدود ۲۰۰ هزار گردشگر از بناهاو اماکن تاریخی یزد دیدن کردند و تعداد مسافران اسکان یافته در یزد نیز در این مدت افزون بر ۴۰۵ هزار نفر اعلام شده است.
ایرنا
درباره نویسنده
نویسنده