باغ اکبریه بیرجند، گشتی در معماری اصیل ایرانی

باغ اکبریه بیرجند در آغاز سده ۱۴ هجری قمری، در ۳ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند قرار داشته است ولی به علت توسعه شهر، اکنون در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد. به لحاظ کارکرد سیاسی مهمترین مجموعه ی حکومتی شهر بیرجند به شمار می‌رفته و به نوعی مقر حکومت چند تن از امرای خاندان علم از جمله”محمد ابراهیم خان شوکت‌الملک” و “اسدالله علم” بوده است.

این مجموعه نیز مانند سایر باغ‌های ایرانی نشانی از زیبایی و به کار گیری عوامل طبیعی در معماری بوده است. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود، فضایی را ایجاد کرده که باعث بقاء و پویایی بستر طبیعی شده است.

باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصربه‌فرد دارد؛ نخست اینکه در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. دوم اینکه با دیوارهای بلند محصور است و سوم در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار گرفته است. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد.

باغ اکبریه بیرجند با وسعتی در حدود ۴۵۰۶۹ متر مربع از دیدنی‌های استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. این باغ در بستری کوهستانی واقع شده و متشکل از ۲ بنا است که قدیمی‎ترین آن ساختمانی متعلق به حشمت‌ا‎لدوله پدر ابراهیم شوکت‎ الملک که تاریخ احداث آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمی‎گردد. بنای دیگری که در این مجموعه واقع است ساختمان تشریفات است که شوکت‌الملک ساخته است.

این باغ به‌عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. به طوری که در لهجه محلی به (کلاته سرکار امیر) شهرت یافت. بعد از درگذشت ابراهیم خان شوکت‌الملک، پسر وی اسدالله علم، وزیر دربار شاه، از این باغ به‌عنوان محل سکونت در برخی از ایام سال استفاده می‎کرد.

این باغ نیز مانند سایر باغ‌های ایرانی دارای محوریت اصلی و تک محوری بودن باغ و وجود کوشکی در تقاطع محور عمود بر هم است که از ویژگی‌های باغ‌های ایرانی در تمامی شهرهای ایران بوده و بر اساس الگوی چهارباغ از دوران هخامنشی این طرح اجرا شده است. الگوی اصلی چهارباغ به قدری ریشه در هنر و فرهنگ ایران دارد که در سایر هنرها نیز همچون هنر فرش‌بافی نیز الگوی چهار باغ و همان چلیپا دیده می‌شود.

ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر آن دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که قدیمی‎ترین آن مربوط به عمارت حشمت‌الملک در منتهی‌الیه شرقی، شامل دو طبقه است. طبقه همکف که دو دالان و راهرو نسبتا طویل دارد و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می‎کند.

عمارت مرکزی در جبهه غربی و با عملکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان که تقریبا به عنوان هسته مرکزی باغ به حساب می‌آید از تزیینات و چشم‎انداز بسیار عالی برخوردار است. این کوشک در دو طبقه ساخته شده است که دارای تزیینات منبت، مشبک و نیز ارسی با شیشه ‎‌های رنگی، تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و هندسی است.

وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابان‌های منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچک‌تر از باغ شمالی است.

درختان موجود در این باغ شامل کاج، انار و توت است و گوشه‎‌هایی از باغ گل‌های تاج خروس به چشم می‎خورد. از جبهه جنوبی این باغ ورودی به روستای اکبریه تعبیه شده است. 

بخش‌های مختلف باغ اکبریه

در میان سبزی و سایه درختان توت، انار و کاج باغ اکبریه که قدم می‌زنید تاریخ ایران از زمان قاجار تا الان برایتان مرور می‌شود. از یک طرف صدای جریان آب به گوشتان می‌خورد و از طرف دیگر چشمانتان با تماشای تالار آیینه و تزئینات زنبوری‌شکل برق می‌زند.

در باغ اکبریه برای مدتی کوتاه هم که شده از فکرهای روزمره و همیشگی دور شوید و به این فکر کنید که روزگاری پادشاهان ایران در این باغ رفت‌وآمد می‌کردند، حرف می‌زدند و سودای قدرت در سر داشتند.

عمارت حشمت‌الدوله

عمارت حشمت‌الدوله همان قدیمی‌ترین عمارت و بنای باغ اکبریه است که در انتهای قسمت شرقی باغ قرار دارد. در طبقه همکف عمارت دالان‌ها و راهروهایی را می‌بینید که راه ارتباطی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل هستند.

عمارت مرکزی

عمارت مرکزی باغ اکبریه در جبهه غربی قرار دارد و کارکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان را عهده‌دار بود. این عمارت که تقریبا به‌عنوان هسته مرکزی باغ محسوب می‌شود، از تزیینات و چشم‌انداز بسیار عالی برخوردار است. کوشک مرکزی در دو طبقه ساخته شده و دارای تزیینات منبت‌کاری، مشبک‌کاری، ارسی با شیشه‌های رنگی و تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و هندسی است.

باغ شمالی

باغ شمالی در قسمت شمال باغ اکبریه بیرجند قرار گرفته و از باغ جنوبی بزرگتر است.

باغ جنوبی

باغ جنوبی همان طور که از اسم آن مشخص است در جبهه جنوبی مجموعه قرار دارد. این باغ به‌وسیله فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اسطبل احاطه شده است. یکی از عناصر مهم این بخش، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را در بر می‌گیرد.

کتابخانه و موزه های باغ

قسمتی از عمارت و باغ اکبریه که در دوره قاجار ساخته شده، در حال حاضر جای خودش را به کتابخانه، دانشکده هنر، موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی داده است. با سرزدن به موزه مردم‌شناسی شما این فرصت را پیدا می‌کنید که با آداب‌ورسوم و سبک زندگی مردم خراسان جنوبی آشنا شوید.موزه مردم‌شناسی بیرجند با هدف شناخت هرچه بهتر مردم این ناحیه از کشورمان در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی در محل باغ اکبریه افتتاح شد. در این موزه تماشایی لوازم زندگی اهالی قدیم بیرجند پیش چشم عموم مردم قرار گرفته‌اند.

استان خراسان جنوبی و بیرجند با وجود مشاهیر و بزرگانی که به جامعه معرفی کرده است، نیاز به موزه‌ای برای معرفی و زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره این افراد در ذهن مردم داشت. موزه مشاهیر و مفاخر ملی بیرجند در باغ اکبریه تاسیس شد و در مدت‌زمان کوتاهی موردتوجه همگان قرار گرفت. در این موزه آثار و سردیس‌های مربوط به افراد و شخصیت‌های برجسته استان نگهداری می‌شوند.

طبقه اول عمارت مرکزی در باغ اکبریه به‌عنوان موزه باستان‌ شناسی بیرجند مورد استفاده قرار گرفته است. این موزه هم به جهت مکان قرارگیری و هم به‌دلیل وجود عتیقه‌ها، سفال‌های باستانی، سلاح‌های قدیمی و… معروف‌ترین موزه در باغ اکبریه محسوب می‌شود.

تزیینات باغ اکبریه

بین فضای باغ اکبریه و عمارت‌های آن مرز خاصی وجود ندارد؛ یعنی درختان سایه‌دار و جوی‌های باغ و دیوارهای بلند عمارت با تزیینات آیینه، شیشه و گچ و آجر همدیگر را در آغوش گرفته‌اند تا شما ترکیب زیبایی از تاریخ و طبیعت را ببینید.

مسیر دسترسی به باغ اکبریه

برای رفتن به باغ اکبریه از تهران باید از شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود، سبزوار، بجستان و گناباد بگذرید تا به بیرجند برسید. این مسیر به اندازه ۱۱۶۳ کیلومتر است و حدود ۱۴ ساعت طول می‌کشد.  اگر می‌خواهید از تهران به باغ اکبریه با هواپیما سفر کنید باید حدود یک ساعت و نیم در هواپیما باشید تا به فرودگاه بیرجند برسید. برای سفر با قطار باید در ایستگاه طبس پیاده شوید و بعد از آنجا با اتوبوس یا ماشین به سمت بیرجند و باغ اکبریه بروید.

بهترین زمان بازدید از باغ اکبریه

گرمی و خشکی دو خصوصیت اصلی آب‌وهوای منطقه اکبریه است پس اگر می‌خواهید زمانی به این باغ سفر کنید که هوایش گرم و خشک نباشد، فصل بهار و پاییز بهترین زمان برای سفر شماست. فصل بهار و بعد از تعطیلات عید زمانی است که هم باغ اکبریه خلوت و سرسبز است و هم هوای خنکی دارد.

باغ اکبریه به همراه هشت باغ ایرانی دیگر با شماره ۰۰۹-۱۳۷۲به اتفاق آراء در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. قبل از این، مجموعه باغ اکبریه در تاریخ ۲ خردادماه ۷۸ با شماره ۲۳۲۶ ذر فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده بود.