“بازار زنجان” بازاری با معماری خاص و دیدنی

مجموعه بازار قدیمی زنجان با گستردگی جغرافیایی و تنوع راسته‌ها، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری زنجان است. وجود مساجد فراوان و همچنین تعدد سراها و کاوانسراهای درون‌شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نام و فعالیت خاص اختصاص یافته بودند، گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است.

بازارهای سنتی در گذشته، هسته اصلی تجاری و اقتصادی شهرها را تشکیل می‌دادند و با جنب‌و‌جوش و هیاهویی ویژه، ارزاق موردنیاز مردم را تامین می‌کردند. بسیاری از این بازارهای سنتی امروزه نیز اهمیت خود را حفظ کرده‌اند. بازار زنجان که از جاهای دیدنی زنجان و مهم‌ترین و زیباترین مجموعه‌های تجاری سراسر استان است، در قلب بافت قدیمی و مشرف به «دروازه قلتوق» (دروازه جنوبی شهر زنجان) قرار دارد.

بازار زنجان کجاست؟

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر زنجان، انتهای خیابان سعدی، میدان انقلاب 

مجموعه بازار قدیمی زنجان با گستردگی جغرافیایی و تنوع راسته‌ها، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری زنجان است. وجود مساجد فراوان و همچنین تعدد سراها و کاوانسراهای درون‌شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نام و فعالیت خاص اختصاص یافته بودند، گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است. این بازار که طولانی‌ترین بازار سرپوشیده ایران محسوب می‌شود، از سوی غرب و شرق گسترش یافته و بدین لحاظ بازار پایین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است. مجموعه بازار زنجان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد.

مسیر دسترسی به بازار زنجان

دسترسی به بازار بزرگ زنجان از چندین مسیر ممکن است. اگر از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنید، قادر خواهید بود تا به‌وسیله اتوبوس‌های تندروی خیابان سعدی خود را به میدان انقلاب و ورودی اصلی بازار زنجان برسانید؛ در غیر این صورت، دسترسی به بازار زنجان و ورودی‌های متعدد آن از طریق خیابان امام‌ خمینی (ره)، خیابان طالقانی، خیابان عاصم زنجانی و خیابان فردوسی امکان‌پذیر است.

تاریخچه بازار زنجان

دوران حکومت آقا محمد خان قاجار را سر آغاز ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ هجری قمری می‌دانند. ساخت این مجموعه در سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان گرفته است. به مرور زمان کاروان‌سراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه‌ کاملی تبدیل کردند. این مجموعه، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار ساخته شده که پنج هکتار آن به فعالیت های اقتصادی، هفت هکتار آن به سکونت، یک هکتار به اماکن عام‌المنفعه و دو هکتار دیگر به شبکه‌ ارتباطی اختصاص یافته است.

مجموعه‌ بازار از گذشته‌های دور، محل مناسبی برای برخورد آرا و افکار اجتماعی بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته‌ای در حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی داشته است.

معماری بازار زنجان

بازار زنجان نه‌تنها از لحاظ تجاری، بلکه از نظر معماری نیز اهمیت زیادی دارد و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، پیوسته به‌عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدیدکنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.

تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزیینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهارسوق‌ها، مساجد، سراها و کاروان‌سراهای درون شهری و گرمابه‌ها به زیبایی اجرا شده است.

این فنون عبارت‌اند از:

• کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی و گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی، مزین به آجر چینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته و حصیری.
• به‌کارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی و کاشی‌کاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها و همچنین ستون نماهای گلدانی.

اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزیینی در اجزا و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.

قسمت های مختلف بازار زنجان

این بازار به‌طور کلی از دو قسمت بازار بالا و پایین تشکیل شده است. در قسمت پایین بازار علاوه بر دادوستد رایج طبیعی، از طریق دو کاروان‌سرا، تولیدات محلی و محصولات روستاها و قصبه‌های اطراف زنجان به فروش می‌رسد که البته امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و گلشن از جمله سراهای این بازار هستند که در سال ۱۳۴۵ قمری بازسازی و مرمت شده‌اند. دو مسجد مهم آقا شیخ فیاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند. تنوع تولید و عرضه کالا و خدمات جانبی و وابسته در قسمت بالای بازار بیشتر است؛ به همین دلیل، این قسمت مهم‌ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر به شمار می‌آید.

راسته های بازار زنجان

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می‌شود؛ از جمله این راسته‌ها می‌توان به زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها و چند راسته دیگر اشاره کرد که این تقسیم‌بندی از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه‌شده دارای اهمیت است. این نکته نمایان‌گر افکار بلندِ طراحان و بانیان این بازار است. پنج مسجد چهل‌ستون، آقا سید فتح الله، مسجد جامع، حجت‌الاسلام و ملار در این قسمت بازار واقع شده‌اند. از کاروان‌سراهای این مجموعه که در قدیم نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا می‌کردند، می‌توان سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را نام برد.

مجموعه‌ بازار زنجان ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با برخورداری از  ۹۴۰ باب مغازه، جایگاه فعالیت ۱۰ نوع شغل است. 

میادین بازار زنجان

در حوالی دروازه‌های شهر، کاروانسراهایی ساخته می‌شدند که برای اطراق کاروان‌های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در مجاورت این کاروان‌سراها در داخل یا خارج شهر میدان‌هایی به‌وجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده‌اند. وجود این میادین باعث می‌شد تا فروشندگان دوره‌گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند، بتوانند در این مکان‌ها به خریدوفروش بپردازند.

نزدیکی این میدان‌ها با کاروان‌سراهای عمده شهر سبب رونق و احیای آن‌ها می‌شد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروان‌سراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.

تیمچه‌ های بازار زنجان

تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه‌ای که دارند از نقاط عطف حرکت‌های پیاده راسته بازار به شمار می‌روند؛ به‌عنوان مثال، تیمچه‌های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع‌کننده حرکت‌های ورودی بازار و هدایت‌کننده آن در مسیر راسته اصلی است.

حمام حاج داداش

گرمابه‌ «حاج داداش» در دل بازار تاریخی واقع شده است و یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی و تنها حمام ستون سنگی شهر زنجان به‌حساب می‌آید. امروزه صاحبان این بنا با تغییر کاربری گرمابه، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره‌خانه سنتی پدید آورده‌اند که آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می‌دهد. 

قدمت تقریبی حمام حاج داداش به ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پیش می‌رسد و توسط معماری احداث شده که حمام به نام او منسوب است. این بنا از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بود و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده است. گرمابه حاج داداش دقیقا مقابل مسجد آیت‌الله قائمی قرار دارد که یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان است.

گنبد اصلی حمام حاجی داداش روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستون‌ها توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است. زیباترین بخش این حمام سنتی، فضای بینه آن است. در این بخش طاق اصلی روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون‌های مکعبی‌شکل و بدنه‌ مارپیچی (از نوع ستون‌های ترکیبی) قرار دارد. این مکان اکنون به‌عنوان چایخانه‌ سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بازار قیصریه

بازار قیصریه‌ یا راسته قیصریه، محل ارائه اجناس ظریف، گران‌بها و لوکس است. موقعیت قیصریه‌ زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می‌کند، باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال‌ترین محورهای بازار است.

سرای ملک

سرای ملک در بازار پایین زنجان قرار دارد و مساحت آن به ۸۲,۲۸۱۱ متر مربع می‌رسد. این سرا که در یک طبقه بنا شده است، یک حیاط، سه دالان ورودی و یک دالان متقاطع را شامل می‌شود.

این بنا از الگوی سراهای رواق‌دار تبعیت کرده که امروزه رواق‌های آن مسدود و به حجره‌ها اضافه شده است. حیاط دارای معماری چهار ایوانه با پلان مربع است که دورتادور آن ۲۰ حجره‌ و چهار راهروی دسترسی بین حجره‌های شرقی-غربی دارد. به نظر می‌رسد که ستون‌های رواق‌ها به‌صورت مستطیل با نیم‌ستونی گرد اجرا شده است. ایوان شمالی این سرا از همه مرتفع‌تر است.

این سرا در جبهه‌ شمالی راسته بازار پایین قرار دارد و در ضلع غربی آن، حمام حاجی داداش و در رو‌به‌روی آن سرای گلشن به‌چشم می‌خورد. این سرا دارای پنج ورودی است که ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین قرار دارد و دو ورودی به کوچه شرقی بنا و دو ورودی دیگر به فضای باز و متروک در سمت غرب بنا (پشت حمام حاجی داداش) باز می‌شود.

حجره‌های اطراف این سرا به‌دلیل متروک‌ شدن بیش از سایر سراها، در معرض تخریب و خطرات جدی قرار دارد. فرو ریختن بخش‌هایی در نمای جنوب‌شرقی، سازه‌های طاقی را در معرض عوامل جوی مخرب داده است. در نمای شرقی نیز مورد مشابهی به‌صورت خفیف‌تر وجود دارد. این سرا امروزه کاربری بازارچه صنایع دستی دارد.

کالاهای بازار زنجان

در هر گوشه و کنار بازار زنجان، مغازه‌های چاقوفروشی به‌چشم می‌خورد که سوغات اصلی این شهر نیز به‌حساب می‌آید؛ گرچه به‌غیر از چاقو‌های مشهور این شهر، سایر اجناس فلزی همچون قیچی، قلم، دشنه، ناخن‌گیر، قداره و شمشیر هم در این بازار به فروش می‌رسد. بازدیدکنندگان از بازار سنتی شهر زنجان قادر خواهند بود تا به تماشای قالی‌های دستبافت، ظروف و وسایل مسی، خوراکی‌های محلی و لباس‌های سنتی بنشینند و سوغات یا یادگاری‌هایی ارزشمند تهیه کنند. چاروق یا گیوه سنتی زنجان و ملیله‌کاری و نقره‌کاری نیز از جمله سایر صنایع دستی زنجان است؛ همچنین در دل این بازار، غذای سنتی جغور بغور نیز به فروش می‌رسد.

نکات بازدید از بازار زنجان

• بسیاری از مغازه‌های بازار زنجان در جمعه‌ها و روزهای تعطیل، بسته هستند.
• فضای بازار سنتی زنجان برای عکاسی بسیار مناسب است.
• بسیاری از بازدیدکنندگان معتقدند که قیمت‌های بازار زنجان به‌نسبت سایر مناطق شهر، به‌صرفه‌تر است.
• به‌دلیل بافت سنتی و معابر باریک، امکان پارک خودرو در نزدیکی بازار محدود است؛ بنابراین بهتر است برای جلوگیری از اتلاف وقت در ترافیک، خودروی خود را در فاصله مناسب پارک کنید.

جاهای دیدنی اطراف بازار زنجان

مسجد جامع زنجان 

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر زنجان، خیابان امام خمینی (ره) 

مسجد جامع زنجان با قدمتی از عهد قاجار، یکی از مهم‌ترین نمادهای معماری ایرانی و اسلامی در غرب کشور است که بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه علوم دینی در زنجان نیز محسوب می‌شود. این مسجد چهارایوانی که در مجاورت بازار قیصریه زنجان قرار دارد، توسط «عبدالله میرزا دارا» ساخته شده است که یکی از فرزندان فتحعلی‌شاه قاجار به‌شمار می‌رفت. 

موزه مردان نمکی 

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر زنجان، تقاطع خیابان زینبیه و خیابان طالقانی 

موزه مردان نمکی زنجان که در بافت تاریخی این شهر قرار گرفته، در عمارت ذوالفقاری برپا شده است. این عمارت تاریخی که قدمت آن به زمان قاجار باز می‌گردد، در سال ۱۳۷۹ بازسازی شده است. مردان نمکی به پنج مومیایی طبیعی گفته می‌شود که در معدن چهرآباد کشف شده‌اند.

برنا نیوز

درباره نویسنده