ایوان‌ها دوباره جان می‌گیرند
در امتداد تلاش‌های مستمر برای صیانت از میراث معماری اسلامی ایرانی حرم مطهر رضوی، سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی بار دیگر گام مهمی در مسیر احیای هویت تاریخی حرم مطهر امام رضا(ع) برداشته است.
این‌بار، ایوان ساعت در صحن انقلاب و ایوان تلگراف‌خانه در صحن آزادی، دو نماد برجسته و خاطره‌انگیز، میزبان داربست‌هایی شده‌اند که نوید آغاز فصلی تازه از مرمت و بازآفرینی را می‌دهند، فصلی که به حفظ زیبایی‌های بصری این فضاها می‌انجامد و قصه‌هایی از ایمان، تاریخ و هنر را زنده نگه می‌دارد.
بازآفرینی هویت تاریخی
در آغاز عملیات مرمت ایوان ساعت و ایوان تلگراف‌خانه، نصب داربست‌ها در بدنه و طاق ایوان‌ها، تنها شروع راهی است که به استحکام‌بخشی، بازسازی تزئینات آسیب‌دیده و احیای جلوه‌های اصیل معماری اسلامی ایرانی ختم می‌شود. این پروژه، ادامه‌ای است بر طرح‌های پیشین مرمتی در صحن انقلاب و مسجد گوهرشاد؛ طرح‌هایی که هدفشان حفظ اصالت و جلوگیری از فرسایش تدریجی آثار تاریخی حرم مطهر است. در این مسیر، کارشناسان مرمت و هنرهای سنتی با دقت و ظرافت، بخش‌های آسیب‌دیده کاشی‌کاری، کتیبه‌ها و مقرنس‌ها را بازسازی خواهند کرد، بی‌آنکه خللی در روند زیارت زائران ایجاد شود. برنامه‌ریزی دقیق برای اجرای عملیات در ساعات و بخش‌هایی خاص، تضمین‌کننده تداوم فضای معنوی و آرامش حرم مطهر خواهد بود.
ایوان ساعت، یکی از شاخص‌ترین نشانه‌های صحن انقلاب، علاوه بر جلوه هنری، حامل داستانی از ایمان و نذر است. این برج هشت‌ضلعی، با چهار طبقه و گنبد فیروزه‌ای خود، در دهه ۳۰ شمسی ساخته شد و از همان ابتدا با کاشی‌های معرق رنگارنگ، چشم‌نواز زائران بود. تاریخچه این ساعت به سال ۱۳۴۴ بازمی‌گردد؛ زمانی که عبدالحسین معاون، در مواجهه با بیماری سخت‌درمان، نذر کرد در صورت شفای خود، ساعتی شایسته برای صحن انقلاب تهیه کند. پس از بهبودی، این نذر تحقق یافت و ساعتی منحصربه‌فرد از سوئیس خریداری و به آستان قدس رضوی اهدا شد. ساعت پس از انتقال از هامبورگ به خرمشهر و سپس تهران، در اسفند ۱۳۳۳ به مشهد رسید و توسط محمدحسین صالحی نصب شد. این برج برخلاف مناره‌های دیگر حرم مطهر، با طراحی هشت‌ضلعی خود، نمادی از نوآوری در معماری مذهبی به شمار می‌رود.
روایتی از قاجار تا امروز
در ضلع شمالی صحن نو، ایوانی با عرض ۷، طول ۱۷ و ارتفاع ۲۰ متر قرار دارد که به ایوان تلگراف‌خانه شهرت یافته است. دلیل این نام‌گذاری، مجاورت آن با ساختمان تلگراف‌خانه و سپس مخابرات حرم مطهر رضوی است. این ایوان، یکی از شاهکارهای هنری دوره قاجار محسوب می‌شود و ساخت آن از زمان فتحعلی‌شاه تا ناصرالدین‌شاه، حدود ۶۰سال به طول انجامید. کتیبه‌های این ایوان با خط نستعلیق و زمینه لاجوردی، از زیباترین نمونه‌های خوشنویسی در حرم مطهر رضوی هستند. در واقعه نوروز ۱۲۹۱ خورشیدی، زمانی که حرم منور رضوی به توپ بسته شد، ایوان تلگراف‌خانه از سمت بیرونی آسیب فراوانی دید و نمای آجری آن فرو ریخت. تعمیرات اولیه چندان مؤثر نبود تا اینکه در زمان نیابت تولیت محمدولی اسدی، نمای بیرونی دوباره آجرچینی شد. اما کاشی‌کاری آن تا سال ۱۳۳۴ انجام نشد. در سال ۱۳۴۱ با آغاز نیابت تولیت سیدجلال‌الدین تهرانی، کاشی‌کاری نمای بیرونی آغاز شد. کتیبه‌های جدید با خط محمدحسن رضوان نوشته شد و تصویری از گنبد طلای حرم مطهر رضوی، با تاریخ ۱۳۸۲ قمری، بالای در ورودی نصب شد، اثری که هنوز هم در همان محل خودنمایی می‌کند.
کتیبه‌های ایوان تلگراف‌خانه با خط نستعلیق و رنگ‌های متضاد سفید و لاجوردی حامل پیام‌هایی از دوره‌های مختلف تاریخی‌اند. این کتیبه‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که توسط محمدحسن رضوان نگاشته شده‌اند، از نظر زیبایی‌شناسی و دقت در اجرا در زمره بهترین آثار خوشنویسی حرم منور رضوی قرار دارند. مرمت این کتیبه‌ها بخشی مهم از عملیات جاری است؛ چرا که حفظ خط و رنگ آن‌ها، به معنای حفظ بخشی از حافظه تاریخی حرم مطهر است.
هنر مرمت؛ تلفیق دانش، تجربه و عشق
مرمت آثار تاریخی، ترکیبی است از دانش معماری، شناخت مصالح سنتی، درک زیبایی‌شناسی و عشق به میراث فرهنگی. در پروژه مرمت ایوان ساعت و ایوان تلگراف‌خانه، کارشناسان هنرهای سنتی با بهره‌گیری از تجربیات پیشین، به بازسازی بخش‌هایی می‌پردازند که در گذر زمان آسیب دیده‌اند. استفاده از مصالح همخوان با بافت تاریخی، توجه به اصالت رنگ‌ها و فرم‌ها و حفظ روح معماری اسلامی ایرانی، ازجمله اصولی است که در این پروژه رعایت می‌شود. این مرمت‌ها، به زیبایی بصری فضا می‌افزایند و به زائران این امکان را می‌دهند که در فضایی اصیل و تاریخی، تجربه‌ای معنوی و عمیق داشته باشند. مرمت ایوان ساعت و ایوان تلگراف‌خانه توسط سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، بخشی از برنامه گسترده‌ای است که هدف آن، صیانت از میراث تاریخی و معماری حرم مطهر برای نسل‌های آینده است. این اقدام، نه‌تنها به حفظ زیبایی‌های هنری و معماری کمک می‌کند، بلکه به انتقال ارزش‌های فرهنگی، دینی و تاریخی به آیندگان نیز می‌انجامد. در جهانی که سرعت تغییرات زیاد است، حفظ چنین فضاهایی، به معنای حفظ ریشه‌ها و هویت ملی و دینی است. با آغاز عملیات مرمت ایوان ساعت و ایوان تلگراف‌خانه، فصلی تازه در روایت حرم مطهر رضوی گشوده شده است؛ فصلی که در آن، گذشته با حال پیوند می‌خورد و زیبایی‌های تاریخی، با دستان هنرمندان امروز، جان تازه‌ای می‌گیرند. این مرمت‌ها، علاوه بر پرداختن به بازسازی فیزیکی فضاها به بازآفرینی روح و معنا در دل صحن‌ها کمک می‌کنند. حرم منور رضوی، همچنان زنده و پویا، با حفظ اصالت و شکوه خود، میزبان دل‌هایی است که از سراسر جهان برای زیارت و آرامش به آن پناه می‌آورند.
درباره نویسنده
نویسنده