اوج پیوند هنر و معنویت در معماری حرم رضوی

چهارمین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی «نقش نفس»، از تولیدات موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی که از شبکه ۴ سیما به روی آنتن رفت، با عنوان «آجر به آجر ایمان»، به بیان معماری حرم رضوی در دوره‌های مختلف تاریخی اختصاص داشت و میزبان حضور «سعید مهر پویا»، پژوهشگرمعماری بود.

مهر پویا در ابتدای این برنامه تلویزیونی، هنر معماری مذهبی را تصرفی آگاهانه در فضای مذهبی عنوان کرد و گفت: معماری رضوی با بهره‌گیری از فنون معماری، ذوق هنرمندانه به ایجاد تغییراتی در فضا و مکان‌های مقدس از جمله حرم‌ها، معابد ومساجدو…اختصاص دارد که قصد انجام آن، تقرب به خالق هستی و تجربه دیگری از احساس است.

سیر تاریخی معماری حرم رضوی
وی به آغاز معماری حرم رضوی پس از شهادت ایشان، در باغی منتسب به حاکم خراسان، اشاره کرد و افزود: پس از این زمان، معماری حرم مطهر رضوی با تصرفی آگاهانه در باغی که حضرت در آن به خاک سپرده شده‌اند، آغاز شد.
از آن زمان،در هر دوره تاریخی، هربانی، واقف و معماری،با آفریدن و افزودن به کیفیت این مکان تلاش کرده تا بهره زیارت در بهترین نقش خود، بروز و ظهور پیدا کند.
مهر پویا،معماری حرم مطهر رضوی را امری تکوینی خواندکه در دوره‌های مختلف تاریخی در جای، جای این مکان مقدس، فرصت ذوق آزمایی و بروز توانایی‌ها را، برای طراحان و معماران،فراهم کرده است‌.
وی، ادامه داد: حرم مطهر رضوی از فراز تاریخی رجوع به هزارسال پیش،از کانونی ترین نقطه حرم رضوی و مضجع شریف امام رضا(ع) تا فضای پیرامون حرم در پی تکمیل کردن حس حضور زائر، عبور او از جهان مادی و رسیدن به جهان معنوی، است.

عالی‌ترین آثار هنری در حرم امام رضا(ع)
پژوهشگر معماری با اشاره به وجود عالی‌ترین آثار هنری، نزدیک به ضریح منور ضریح رضا(ع)، افزود: ما به هر طرف حرم از شرق تا غرب بنگریم آنچه می بینیم هنر است که در خدمت زیارت درآمده است. وی افزود: حرم رضوی با عبور از هزار و اندی سال و با هنرمندی معماران و هنرمندان گذشته و امروز، عرصه‌ای یگانه برای میل به زیارت و تجربه کردن بی بدیل‌ترین احساسات در نقش معماری است که مراقبت و حفاظت از این هنر، امری ضروری، دائمی و پیوسته است.

قدیمی‎ترین فضای معماری در حرم مطهر
مهر پویا با اشاره به ساخت مسجد گوهرشاد در دوره تیموری، اذعان کرد: قدیمی‌ترین فضای معماری حرم مطهر رضوی، مضجع شریف امام رضا(ع) است و در دوره‌های تاریخی بعد،این فضا گسترش یافته،به گونه‌ای که دردوره تاریخی تیموری، مسجد گوهر شاد و مدارس پیرامون حرم رضوی، ساخته می‌شود .
وی از دوره تیموری، به عنوان آغاز مدنیت در مشهد یاد کرد و گفت: از دوره تیموری به بعد کم کم مشهد به عنوان شهر در تاریخ مطرح و ساخت مسجد جامع، بازار، مسجد گوهر شاد، برای خدمت زائران آغاز می‌شود.
وی، تاکید کرد: ساخت کاروان سراها و خانه‌ها هم در اطراف حرم نشان می‌دهند این قلب تپنده به درون تاریخ راه یافته است و قوام الدین بن زین الدین شیرازی نیز، از معماران مطرح حرم رضوی بود.

بزنگاه‌های مهم تاریخ معماری حرم رضوی
پژوهشگر معماری، از دوره صفوی به عنوان یکی از بزنگاه‌های مهم تاریخ معماری حرم رضوی یاد کرد و افزود: مهم ترین بنای حرم رضوی که در این دوره شکل گرفته صحن عتیق یا انقلاب است.
این صحن به لحاظ موقعیت، وجود سقاخانه، ایوان طلا، پنجره فولاد ، برج ساعت و نقارخانه،نقشی اساسی در سلسله مراتب زیارت داشته و آشنا ترین فضای حرم، برای زائران است.
وی، ادامه داد: یکی از وجوه کمتر توجه شده در صحن عتیق، ایوان‌های شرقی و غربی است، محلی که انسان زائر با گذر از فضای شهر یکباره در مقابل گنبدی قرار می‌گیرد دلش می لرزد و آماده حضور و تشرف به روضه منوره، می‌شود.
مهر پویا، ادامه داد: در دوره قاجاریه، صحن آزادی یا صحن نو پدید آمد و ایوان طلا پایین پای حضرت نیز، ساخته شد.
وی با تاکید بر اینکه، سیر تاریخی معماری حرم رضوی همواره در دوره‌های مختلف در جریان بوده، افزود: دوره معاصر به پشتوانه مرور تجربیات تاریخی قریب هزار سال پیش، یکی از پر رونق‌ترین دوره‌های تاریخی معماری حرم رضوی است.
وی اضافه کرد: در این دوره تاریخی، معماری‌های متعدد از جمله ساخت صحن‌های پیامبراعظم(ص)، غدیر و کوثر، مرمت مدرسه دو در و مسجد گوهرشادو رواق درحال ساخت امیر المومنین(ع) و… انجام شده یادرحال انجام است که زمینه حضور روز افزون زائران با کیفیت بهتر در حرم مطهر را، فراهم، کرده است‌.
مهر پویا،یادآور شد: در کنار ساخت بناهای جدید و توسعه حرم رضوی، حفظ و نگهداری بناها و آثار تاریخی نیز بسیار مهم است و موجب دوام بخشیدن به میراثی تاریخی می‌شود که،از گذشته برای ما، به یادگار، مانده است.