اوج معماری و هنر کشاورزی در طولانی‌ترین برج “کبوترخانه” ایران

شهرستان فلاورجان واقع در استان اصفهان، مهد برج‌های کبوترخانه است. قدمت برج‌های کبوتر در این شهرستان تقریباً به ۴۰۰ سال و یا حتی بیشتر برمی‌گردد. “چهل برج روستای کلیسان” از انواع برج‌های کبوتر این شهرستان است که با چندین برج به هم چسبیده است و در روستای کلیسان واقع در بخش پیربکران فلاورجان قرار دارد. در حقیقت این بنا طولانی‌ترین برج کبوترخانه ایران بوده و در آثار ملی به ثبت رسیده است.

علت نام‌گذاری “چهل برج کلیسان” را تقدس عدد چهل است که در گذشته برای مقادیر زیاد، عدد چهل را به‌ کار می‌بردند. چهل برج کلیسان بنای جالب و کمتر دیده‌شده‌ای است که در روستای کلیسان این شهرستان قرار دارد و از نمونه‌های کمیاب برج‌های کبوترخانه است که برای تهیه کود کبوتران ساخته می‌شد.

شهرستان فلاورجان به لحاظ تعداد برج‌ها، وسعت و تعداد طبقات و طراحی محاسبات پلان‌ها، گنجینه‌ای از معماری خشتی برج‌‌های کبوترخانه ایران را در خود جای داده است. چهل برج کلیسان و برج‌های روستاهای نرگان و طاد مهم‌ترین و شاخص‌ترین برج‌‌های شهرستان هستند.

“چهل برج روستای کلیسان” که در نوع خود، یک سازه کمیاب و حتی می‌توان گفت بدون مشابه است، در اصل از ۳۲ برج استوانه‌ای شکل تو در تو ساخته شده است که در اصطلاح مردم محلی، به چهل برج معروف شده است و با گذر زمان و بارش‌های فصول پاییز و زمستان، قسمت‌هایی از آن نیز تخریب شده است.

چهل برج کلیسان از بزرگ‌ترین نمونه‌های برج‌های کبوترخانه در دنیا محسوب می‌شود که دارای ۱۳۲ متر طول، ۸ متر ارتفاع، ۵ متر عرض و ۶۵۰ متر مساحت است و قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد.

چهل برج کلیسان با ظرفیت ۱۰۰۰ پرنده ساخته شده‌ است. در حال حاضر از این نمونه برج‌ها استفاده کاربردی نمی‌شود و تنها به لحاظ قدمت بالا و اهمیت تاریخی آن‌ها به عنوان یک میراث ارزشمند تاریخی نگه‌داری می‌شود.

شهرستان فلاورجان کبوترخانه‌های بسیار زیادی دارد، که بعضی از آن‌ها تک برج و بعضی‌ها مانند چهل برج کلیسان دارای برج‌های بیشتری هستند. اکثر برج‌‌های چند قلو از ۴، ۶ یا حداکثر ۸ استوانه تشکیل شده‌‌اند، اما این برج از ۱۲ استوانه و ۲ قسمت ابتدایی و انتهایی تشکیل شده‌ است.

 بیشتر زمین‌های منطقه فلاورجان اصفهان، کشاورزی هستند و در زمان قدیم از فضولات به عنوان کودهای کشاورزی استفاده می‌کردند؛ از این رو کشاورزان برای آن که بتوانند کود مناسب برای محصولات خود تهیه کنند برای کبوتران مهاجر لانه می‌‌ساختند. از همین جهت چهل برج کلیسا به دست همین کشاورزان ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت.

با این حال به علت زیاد بودن این برج‌ها تعدادی به ثبت ملی رسیده‌اند و برخی دیگر نیز متأسفانه در فهرست میراث ملی ایران هنوز به ثبت نرسیده‌اند. در کل می‌توان گفت هدف کشاورزان از ساخت این بناها جمع‌آوری فضولات کبوتران و استفاده از آن به عنوان مواد لازم جهت انجام کوددهی به زمین‌های کشاورزی بود.

تسنیم