اهمیت منظر شهری در تاریخ تاکنون؛ آنچه از شهر ما در ذهن دیگران ثبت شده است

نشست پرسمان ایسنا با محوریت تکوین شهرسازی معاصر در قم (۵) و با موضوع «منظر تاریخی شهر قم، معطوف به حرم حضرت معصومه (س) : گذشته، حال و شیوه‌های نوین حفاظت از مناظر تاریخی» به همت بنیاد قم پژوهی قم در دانشگاه طلوع مهر قم برگزار شد.

به گزارش ایسنا، سعید یدالهی، پژوهشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت، در این نشت در رابطه با مفهوم شناسی منظر شهری عنوان کرد: زمانی که از منظر سخن گفته می‌شود ابتدا ذهن به سمت محوطه سازی یا لند اسکیپ می‌رود اما منظور ما از منظر «کیفیت‌های بصری ثابت» مانند عناصر شاخص است که از فاصله‌های دور از شهر دیده می‌شوند.

وی بیان کرد: منظور ما بحث محوطه سازی با فضای سبز نیست بلکه به دنبال چشم‌اندازهایی از شهر هستیم که ممکن است در آن یک نماد و نشانه مثل بنای تاریخی، بنای مدنی و… باشد که قابلیت نقش انگیزی در ذهن مردم را داشته باشد.

وی در رابطه با سیمای شهری تصریح کرد: سیمای شهری کیفیت‌های بصری متغیری است که در حین حرکت و گذر زمان دریافت می‌شود؛ یعنی ما از طریق عینیت مان می‌توانیم منظر و سیمای شهری را دریافت کنیم که سیما در مقیاس خرد و منظر در مقیاس کلان است و زمانی که این دو اصطلاح در ذهن افراد ارزش‌گذاری شوند تجسم شهر نامیده می‌شود.

وی با بیان اینکه رویت منظر شهر قم توسط سفرنامه نویسان و جهانگردان متعددی انجام شده است که با رجوع به آن‌ها می‌توانیم تصور آن‌ها از قم را ببینیم، اضافه کرد: ژان شاردن در سال ۱۶۷۳ در دوره قاجار تصویری ترسیم کرده است که در آن حرم حضرت معصومه (س) در بستر میانی یک چشم‌اندازی قرار دارد که پیش زمینه آن رودخانه و باغات سبز و در پس زمینه آن کوه‌ها مرتفع است.

قم در نگاه سفرنامه نویسان خارجی

پژوهشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ادامه داد: سال‌های بعد از شاردن نیز سفرنامه‌های متعددی از قم نوشته شده است که به ترسیم مناظر رودخانه‌ای از قم پرداختند. سفرنامه‌هایی که از قم روایت شده است دیدن گنبد حرم حضرت معصومه (س) شاخص است که آن را به ستاره، خورشید و… تفسیر کردند که در زیر نور خورشید می‌درخشد.

وی اضافه کرد: برای مثال کلودانه می‌گوید صبح، از فراز تپه چشم مان به نقطه‌ای طلایی رنگ می‌افتد که از دور برق می‌زند. این گنبد آرامگاه حضرت اقدس معصومه (س) در قم است. بر روی تپه‌ها صدها کپه سنگ چین، گویای این است که زائران پایان نزدیک خستگی های سفر جان فرسای شان را نشانه گذاری کرده‌اند. در اینجا بود که من متوجه شدم که ایرانی‌ها دارای نیروی بینایی بسیار عالی و فوق انسانی هستند؛ زیرا از این هرم‌های سنگ چین شده در مسافت‌های بسیار بعید از قم می‌توان یافت؛ در نقاطی که حتی با دوربین‌های کامل دوقلو هم محال است بتوان گنبد طلایی حضرت را مشاهده کرد. باید گفت که چشم‌های ایمان در میدان دید از ابزارهای دقیق فیزیکی گوی سبقت را می‌ربایند.

وی افزود: پیر لوتی می‌نویسد در هنگام ظهر نقطه‌ای بس دور، جسم درخشنده‌ای را در بالای افق مشاهده می‌کنیم؛ شیی که تنها به وسیله انعکاس نورش همچون ستارگان نمایان است؛ گویا ستاره‌ای است که طلوع می‌کند، یا کره‌ای زرین از آتش است؛ به طور خلاصه چیزی غیرعادی است که هرگز نظیر آن را ندیده‌ایم. آن شی ء نورانی حتما گنبد طلایی مشهور است که در برابر آفتاب می‌درخشد و مانند فانوسی روشن است که آن را در وسط روز افروخته باشند تا کاروان‌هایی را که در بیابان راه می‌پویند، راهنمایی کند.

یدالهی اظهار کرد: این مناظر نشان از رسیدن به یک نقطه امن بوده است و تجربه شدید حسی را برای حاضرین داشته است و این مکان‌ها اغلب اسامی ویژه‌ای پیدا می‌کردند که امروزه در شهرسازی به آن برند می‌گوییم که تپه سلام در ارتفاعات یزدان، گنبد نما، میدان سلام، منظریه و… از جمله آن‌ها است.

پژوهشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به اینکه این‌ها دارایی‌هایی ارزشمندی بودند که لازم است حفاظت شوند، تصریح کرد: این‌ها برندها و سرمایه‌های تاریخی ما هستند؛ زیرا علاوه بر مکان‌های تاریخی و شاخص، نیم رخ هایی که از آن‌ها نیز ثبت شده نیز حائز اهمیت است.

وی در رابطه با تجارب جهانی در مدیریت و حفاظت از منظرها اظهار کرد: در شهرهای تاریخی جهان برای بناهای شاخص و عنصرها ضوابط خاصی معین می‌شود برای مثال برای مدیریت منظر در طرح راهبردی لندن دو بنای شاخص در کل سطح لندن شناسایی شده است و همه دیدهایی که به این دو بنا وجود دارد را محافظت می‌کنند تا ساختمان‌هایی بلندتر از این نقاط ساخته نشوند.

یدالهی بیان کرد: مناظر شهری در لندن به چهار دسته تقسیم می‌شود؛ مناظری گسترده که از ارتفاعات قابل رویت است، مناظر خطی که از خیابان‌ها قابل رویت است، مناظر رودخانه‌ای که از حاشیه رودخانه قابل دریافت است و سیمای شهری که از نزدیک بناهای تاریخی قابل دسترس هستند. در هر کدام از این دسته‌ها عناصر حافظت کننده مختلفی وجود دارد.

چشم اندازی رویایی که از بین رفت

وی با اشاره به اینکه تصاویری که در گذشته عکاسان از منظر شهری قم ثبت کردند بدون آنکه با هم در ارتباط داشته باشند زاویه‌های ثابتی بوده است، ادامه داد: چشم اندازی رؤیایی است که پیش زمینه آن درختان انار است، در بستر میانی رودخانه قمرود جریان دارد و در پس زمینه کوه دو برادران و کوه خضر است که بنای حرم حضرت معصومه (س) را در بر گرفتند که این چشم انداز تا دهه ۵۰ نیز وجود داشته است اما اکنون با دخل و تصرف‌هایی که انجام شده این چشم انداز از بین رفته است.

پژوهشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه گاهی اقداماتی ساده مثل کاشت درخت نیز می‌تواند از دید جلوگیری کند، عنوان کرد: در میدان آستانه حتی اگر درختان نیز مدیریت شوند کیوسک‌های گشتی که حرم گذاشته است از عوامل اصلی اغتشاش بصری است که باعث شده دیدی حرم از بین برود.

وی با بیان اینکه معتقدم هستم در شهرهای مذهبی آفتاب از غرب طلوع و از شرق غروب می‌کند، تصریح کرد: بیشترین تخریب‌ها را به اسم توسعه شرقی انجام می‌دهیم؛ برای مثال در حرم حضرت معصومه (س) به اسم توسعه شرقی حرم بافت تاریخی شهر را از بین بردیم، در شهر ری، شیراز و مشهد نیز همین اتفاق افتاده است و جایی که هویت محله‌ها و آن مراکز مذهبی هستند در حال تخریب است.