سفرنامه کازما، سفرنامه خاطرات آکی ئوکازما، نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران است. ایران خاطرات از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ادامه دارد. کتاب فوق با ترمه دکتر هاشم رجب‌زاده، از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده است.

اصفهان

میان ایرانیان، سخنی بر زبان‌ها است که می‌گوید اصفهان نصف جهان است. پرتوِ فرهنگ بالنده و درخشانِ عصر طلایی صفوی هنوز هم در اینجا بازمانده است. این شهر برکنار شمالی زاینده رود افتاده و با سیصد هزار نفر جمعیت، شهری بزرگ است. پایتخت کنونی، ایران، تهران نه بافت آسیایی و نه ترکیب اروپایی دارد، و چندان چیزی از خلاقیت هنر و معماری در آن نیست. همانطور که گینزای نوسازی شده نه حال و هوای، ژاپنی که رنگ و روی آمریکایی دارد، نماد و نمود تهران هم سه چهارمش روسی است، اما اصفهان، ایران اصیل است. هیچ دیدارکننده این شهر برجال آن افسوس نمی‌خورد و نمی‌گوید که کاش برای نوساختن و درآوردن این شهر به سیمای امروزی تدبیری می‌شد.

شاردن سیاح سده هفده میلادی که سفرنامه ایران او معروف است در وصف اصفهان آن روزگار نوشته است که این شهر یک میلیون، سکنه یکصد و شصت مسجد، بزرگ چهل و هشت مدرسه، یکهزار و هشتصد کاروانسرا و دویست و هفتاد و سه حمام دارد. می‌توان از این عظمت و تأسیسات دریافت که در آن زمان ورسای در باختر زمین و اصفهان در خاورزمین را جهانیان در یک پایه می‌ستودند در مرکز این شهر خیابان چهارباغ با پهنای حدود چهل و پنج متر است که ردیف درختان چنار در دو سوی آن نزدیک چهار هزار متر امتداد دارد در جویبار میان این خیابان آب زلال با زمزمه دل‌انگیز جاری است.

مرکز اصفهان میدان شاه نقش جهان است. این میدان پانصدمتر درازا و صد و شصت متر پهنا دارد، و در چهاربَرَش مسجد‌ها و ایوان کاخ سر به آسمان برداشته است. این میدان در قدیم عرصهٔ چوگان بازی بود دروازه مرمرین (بازمانده) نشانه این کاربرد میدان در جای زمین چوگان بازی است. امروزه پهنه زمین‌های چوگان بازی که دویست و هفتاد در یکصد و هشتاد متر است به نیم وسعت این میدان هم نمی‌رسد. در این میدان که بایستیم به یقین سیمای شاه عباس بزرگ که در اواخر سده شانزده – سوارانی همچون مهره‌های شطرنج همراه خود می‌آورد و سراسر روز در اینجا به دیدن چوگان بازی خوش می‌گذراند به روشنی پیش چشم خیالمان می‌آید.

آثار گوناگون معماری در اصفهان در نیمه دوم سده هیجده میلادی (سده ۱۲ ه.) با هجوم افغان‌ها سخت آسیب دید یا یکسره ویران شد؛ اما هنوز عمارت‌های بسیار که عظمت قدیم را می‌نماید بازمانده است از شکوهمندترین این بنا‌ها مسجد شاه عالی قاپو و چهل ستون است.

مسجد شاه

مسجد شاه مشرف به میدان نقش جهان نمونه‌ای زیبا و باشکوه از آثار معماری و بنا‌های ایرانی است در دیدارم از مسجد شاه به لطف مخصوص و سفارش آقای بهرامی، استاندار اصفهان متولی این مسجد راهنمایم شد.

چندی بعد که آقای بهرامی وزیر شده بود در تهران از او شنیدم که من نخستین وزیر مختار غیر مسلمان بودم که به درون این مسجد قدم گذاشته. هرچند که خودم را مانند ایرانی‌ها آسیایی می‌دانستم و بی تردید و تأملی پا به صحن مسجد گذاشتم، در ورودم و در زیر نگاه تند و تعصب‌آمیز قاریان و نمازگزاران که در کنار در و در دالان ورودی نشسته بودند عرق سردی بر پشتم نشست.

برکاشی‌های سبز و آبی و زرد کار شده بر بالای سر در ورودی مقرنس کاری این مسجد آیه‌هایی از قرآن به خط خوش تزئینی نقش شده است. بر دو منار باریک و بلند ضلع جنوبی مسجد نگاره‌هایی به شکل مارپیچ دور ستون‌ها پیچیده که ویژگی نوشتاری دارد از دروازه و دالان ورودی که داخل می‌شویم، دیدن طاق‌های قوسی که در فاصله هر ده قدم با عظمت و گیرایی به هم می‌پیوندد، چشم نواز و دل‌انگیز است. بالای پایه‌ها و در گریو گنبد شبستان مسجد، نورگیر‌هایی با طرح کندویی و با ترکیب کاشی‌های مینایی درخشان تعبیه شده و در حاشیه پایین دور گنبد عباراتی از کتاب مقدس قرآن مجید نقش شده است.

پس از گذشتن از ورودی مسجد و زیر سر در مقرنس کاری به ایوانی می‌رسیم که در آن آب خنک از سنگ آب مسجد لبریز است. از این جا که پیشتر برویم به صحن مسجد در می‌آییم. کف صحن از مرمر فرش شده و حوض بزرگی برای وضو گرفتن در میان آن است و گرداگرد صحن طاقگان دو طبقه‌ای با ایوان کوچکی در هر طاقنما پشت این ایوان‌ها حجره‌های طلاب و مدرّسان علوم دینی است این طاق و ایوان‌ها آرایشی ندارد جز آنکه آیه‌های کتاب مقدس به خط کوفی با میناکاری سپید بر کاشی‌های آبی رنگ همچون سربندی بر پیشانی دیوار امتداد پیدا می‌کند در دو سوی صحن مسجد و نیز در جبهه جلوی آن ایوان‌های بلند با طاق‌های کاشی کاری شده است. طاق جلو ایوان شمالی دنباله سر در مقرنس کاری و ورودی مسجد است.

سقف شبستان اصلی گنبدی شکل است و بام کروی و بلند آن که از همه جای اصفهان دیده می‌شود نما و پوشش بیرونی این گنبد شبستان است (گنبدِ دوپوش). گنبد بیرونی به طرزی هنرمندانه با کاشی‌هایی با زمینه آبی آسمانی و نقش اسلیمی به رنگ‌های آبی تند و سبز پوشیده شده است در شبستان بزرگ مسجد جای محراب گودی‌ای در دیواری که سوی کعبه، است که مسلمانان به هنگام نماز خواندن رو به آن سو می‌ایستند – دیده می‌شود.

محراب در هر مسجد هست، و در مسجد شاه برای رو به قبله در آمدن شبستان، اصلی محور بنا را به طرز و طرحی به سوی جنوب غرب برگردانده‌اند. استادانه ۶ در این بنا هم مانند همه آثار کهن کاشی‌ها جابه جا افتاده و ریخته، یا که اثر تعمیر و بازسازی خوب پیداست؛ اما این از جلوۀ چشمگیر و دل‌انگیز این عمارت تاریخی هیچ نمی‌کاهد کاشی کاری این مسجد با طرح و مینای خیره‌کننده و زیبا و هماهنگی رنگ‌های آبی و سبز تیره و روشن و طرح و ترتیب نقش نوشته‌ها در پیشانی بنا و میان نقش‌های دیوار‌ها و منار‌ها بر رویهم ترکیب و تلفیقی هنرمندانه و منسجم دارد، و نمونه‌ای برجسته از اوج و شکوه خلاقیت هنری است.