احتمال کشف معماری دوره هخامنشی در دوشان تپه «ازبکی»

یکی از دوره‌های بسیار مهم تاریخ و فرهنگ ایران در پیش از دوره هخامنشیان و پارسی، دوره مادهاست. مادها آنچنان که جغرافیای تاریخی به ما می‌گوید، دو مرکز مهم داشتند. مرکز حکومتی که در ایران غربی در پای الوند کوه (هگمتانه و همدان) واقع شده و دیگری ری که جانشین شهر تهران امروزی است. آنچنان که می‌دانیم و در متون یونانی آمده، ری بزرگترین شهر مادستان بوده است. در حقیقت می‌توان گفت که هگمتانه پایتخت سیاسی بود و مرکز فرهنگی مادها شهر «ری» بود. این دوره تقریبا دوره‌ای کمتر شناخته شده در تاریخ ایران باستان است و کارهایی که مادها انجام دادند به نوعی مقدمه برآمدن شاهنشاهی جهانی هخامنشیان پارسی بود.

باستان‌شناسی دوره ماد، تابع پاره‌ای مشکلات است چراکه به گفته باستان‌شناسانان، هگمتانه هنوز آنچنانکه امید داشتند، پاسخ‌های کافی را در اختیار این حوزه نگذاشته. از حدود ۷۰ سال پیش چند محوطه با استانداردها و معیارهای دوره ماد شناسایی و حفاری شد که از آن جمله می‌توان به نوشیجان تپه ملایر، گودین تپه کنگاور و باباجان تپه نورآباد اشاره کرد که اطلاعات خوبی را درخصوص دوره ماد و عصر آهن ۳ در اختیار باستان‌شناسان گذاشت. همیشه یکی از پرسش‌های باستان‌شناسان علاقه‌مند به دوره ماد آن بود که مواد فرهنگی محوطه‌های شرقی‌تر مادها به مرکزیت «ری» چگونه می‌تواند باشد و چه بخش‌هایی از پازل فرهنگی را می‌تواند در اختیار بگذارد؟

«ری» باستان به زیر شهر تهران امروزی بلعیده شده و عملا امکان انجام کاوش‌های باستان‌شناسی آنچنان که باید وجود ندارد چراکه بیشتر پلاک‌های ثبتی در تهران بسیار گران هستند و امکان خرید زمین‌های بزرگ فراهم نیست. اما به نظر می‌رسد که از حدود ۴۰ سال پیش، مشخص شد یکی از ایستگاه‌های شاهراه خراسان بزرگ چند منزل، قبل از «ری» در دوره ماد در «تپه ازبکی» بوده و این محوطه دارای مواد فرهنگی است که شاید شبیه آنرا می‌توانستیم در «ری» بجوییم. بنابراین از نظر فهم تاریخ معماری و شهرسازی ایران، محوطه «ازبکی» می‌تواند پاسخ‌هایی به پرسش‌های اساسی باستانشناسان درخصوص شکل گیری معماری دوره هخامنشی و ماقبل آن، شکل گیری نهادهای حکومتی و تکامل آن در دوره مادها و هخامنشیان، تاریخ هنر و معماری این دوره در اختیار ما بگذارد.

یوسف مجیدزاده (باستان شناس) از سال ۱۳۷۷ تا سال ۱۳۸۴، شش فصل در تپه ازبکی حفاری کرد و در چندین تپه، کارگاه‌های بزرگ کاوش باز کرد. در تپه مرکزی پروژه لایه نگاری از صدر تا ذیل، انجام شد و دژ بالایی تپه ازبکی بدست آمد. محوطه ازبکی در حقیقت نماد فرهنگی استان البرز محسوب می‌شود و مقامات فرهنگی استان به قولی جاه‌طلبی‌های معقولی دراین خصوص دارند و قصد دارند تا پرونده ثبت جهانی تپه ازبکی را تهیه و تدوین کنند. اما ثبت جهانی باید منوط به کمیت و کیفیت اطلاعات علمی باشد. هرچند مجیدزاده کتاب‌ها و مقالات متعددی در خصوص ازبکی منتشر کرده است اما بیش از ۲۰ سال از آن زمان می‌گذرد و دانش باستان‌شناسی نیز طی این سال‌ها پیشرفت‌های شگرفی داشته.

سخت‌گیری‌های یونسکو نیز افزایش یافته و نیاز به تولید محتوا سبب شد تا فصل جدید کاوش به سمت حفاری در بافت‌های جدید برود تا یافته‌های جدید بتواند باب تولید محتوا و انتشار مقالات و کتاب‌هایی به زبان‌های انگلیسی را فراهم کند و اهمیت این مجموعه را در سطح بین‌المللی بیان و شرایط را برای ایجاد پرونده‌ای شایسته برای ثبت جهانی «تپه ازبکی» در فهرست میراث جهانی یونسکو فراهم کند.

محوطه باستانی ازبکی دارای ۵ محوطه و تپه باستانی شامل جیران تپه، مارال تپه، دوشان تپه، تختگاه ازبکی و تپه ازبکی یا دژ اصلی ازبکی است که کاوش‌های باستان‌شناسی در آن‌ها طی سال‌های متوالی ادامه یافته است و حالا فصل هشتم کاوش در دوشان تپه آن به پایان رسیده است. این محوطه یک محوطه متعلق به دوره ماد است که سفال‌های خاکستری در دژ اصلی که دژ حکمرانی ازبکی بود و سفال‌های آلویی در تپه‌های اقماری که محل زندگی مردم معمولی بود در آن کشف شده است.

مهرداد ملک زاده (سرپرست هیات کاوش باستان شناختی دوشان تپه «ازبکی») در بازدیدی که خبرنگاران از تپه ازبکی داشتند، با اشاره به یافته‌های گذشته در این تپه باستانی، گفت: با بافت معماری که در تپه ازبکی بدست آمده و همچنین بدست آمدن بافت معماری هم دوره آن در شهر پیرامونی از جمله در دوشان تپه که امسال روی آن متمرکز شدیم، تنوع و تکثر مواد فرهنگی که از گوموش تپه، مارال تپه و جیران تپه و تختگاه و… بدست آمده، مجموعه بهم پیوسته تطور فرهنگی در این بخش از فلات مرکزی ایران از هزاره‌های ششم و هفتم قبل از میلاد تا اواسط دوران اسلامی و دوران تیموری و صفوی را می‌توانیم کامل کنیم.

او ادامه داد: بر اساس اندک شناختی که من از معماری دوره عصر آهن دارم، در دوشان تپه مستقر شدیم. مجید زاده نیز در دهه‌های گذشته در کارگاه کناری، سه لایه معماری معرفی کرده بود که از بالا به پایین شامل معماری مادی، دو لایه معماری سفال خاکستری می‌شد. ما نیز بر این اساس در دوشان تپه در جستجوی معماری‌های شبیه به آن، کارگاهی ۱۰ در ۱۰ باز کردیم. در لایه‌های بالایی بافت معماری مربوط به کوچ نشینان را داشتیم و بعد هم در ادامه کاوش به ساختمانی بسیار مستحکم رسیدیم که دستکم بر اساس آنچه می‌بینیم یک ضلع آن هفت متر است و احتمالا ضلع دیگر آن هم هفت متر است و فضای بزرگی است که اگر در کف آن بایستیم، دیواره‌های آن حدود ۳ و نیم متر ارتفاع دارد. بر اساس شناختی که از معماری این دوره از محوطه نوشیجان و… داریم، احتمالا ارتفاع دیوارها حدود ۱۰ متر بوده و چنین ساختمان عظیمی توسط مردم عامی نمی‌تواند ساخته شود، بلکه یک نهاد این ساختمان را ساخته و امیدواریم در فصول آینده کارگاه‌های بیشتری باز کنیم تا پلان این ساختمان کاملا شناسایی شود و اگر به معبر راه دارد، شناسایی شود و در نهایت بتوانیم بافت شهری و شیوه‌های زندگی اجتماعی را بازسازی کنیم و برگ جدیدی به تاریخ معماری ایران بیافزاییم.

ملک زاده خاطرنشان کرد: هرچند در ابتدای فصل کاوش برای شناسایی معماری عصر آهن ۳ و ماد کار آغاز شده بود اما اکنون احتمال می‌دهیم که با معماری دوره هخامنشیان روبه رو هستیم. البته این مهم باید تحت آزمایش قرار گیرد و بعد از پاسخ آزمایشگاه به صراحت می‌توان در این خصوص صحبت کرد. با این وجود با توجه به خشت‌های موجود، می‌توان گفت شباهت زیادی به خشت‌های دوره هخامنشیان که مربع و ۴۰ در ۴۰ یا ۳۵ در ۳۵ هستند، در دوشان تپه نیز با خشت‌های مربع ۳۵ در ۴۰ روبه رو هستیم که احتمالا مربوط به دوره هخامنشی است. با این وجود نمونه‌ها را برای انجام آزمایش‌های رادیو کربن و OSL ارسال کرده‌ایم تا به تاریخ‌گذاری مطلق دست یابیم. اگر اینچنین باشد به توالی استقراری که مجید زاده معرفی کرده بود، دوره هخامنشی هم افزوده خواهد شد.

ایلنا