آشنایی با نخستین کوچه پله‌دار تهران

کوچه‌های پله‌دار در معماری شهرسازی ما جایگاهی نداشتند، اما امروزه در بسیاری از نقاط کشور و پایتخت به‌خصوص خیابان ولی‌عصر(عج)، دربند و فرحزاد، این دست کوچه‌ها دیده می‌شوند که اتفاقاً به یکی از جاذبه‌های شهری تبدیل شده‌اند.

یکی از دلایل مهم برای ساخت این کوچه‌ها، قرارگیری پایتخت در دشت و شیب‌دار بودن برخی از نقاط آن است که سبب شده معماران ایرانی ناگریز به ساخت کوچه‌های پله‌دار بپردازند. در این بین، کوچه «پله نوروزخان» نخستین معبر پایتخت بوده که هنوز هم با همان شکل و شمایل حفظ شده و الگویی برای ساخت کوچه‌هایی از این دست بوده است.

نوروزخان که بود؟

کوچه پله نوروزخان در دوره قاجار ساخته شده و دلیل پله‌دار شدن آن، تسهیل در تردد بازاریان و مشتری‌هایی بوده که در زمستان برای خرید به این قسمت از پایتخت می‌آمدند و از سُر خوردن آنها در زمان بارش برف و یخبندان جلوگیری می‌شد. اسم معمار این کوچه مشخص نیست، اما گفته می‌شود مرد نیکوکاری به نام «نوروزخان» که آن زمان فعالیت‌های زیادی برای ایجاد امکانات شهری در شهر تهران داشت و سقاخانه‌ای هم در این حوالی ساخته بود، این گذر پله‌دار را برای رفاه حال مردم ساخت. برخی نیز عنوان می‌کنند نوروزخان، پیشکار دربار قاجار بود و املاکی در این کوچه داشت. آن زمان هم که رسم بر این بود کوچه‌ها را به اسم افرادی نامگذاری کنند که املاک یا زمین‌های زیادی در یک گذر داشتند، اسم نوروزخان هم به همین دلیل روی این کوچه ماند.

با این وجود «نصرالله حدادی» تهران‌شناس می‌گوید:‌ «نوروزخان، برادر محمدحسین خان مروی معروف به خان مروی از خوانین قاجار و حاکم مرو بود؛ کسی که مدرسه مروی را ساخت.» براساس این ادعا، اجداد نوروزخان از حاکمان مرو بودند و زمانی که ازبک‌ها در اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه به مرو حمله کردند، مجبور شد به کابل و سپس به قندهار فرار کند. پس از مدتی به سیستان رفت و در نهایت به تهران آمد.

حدادی ادامه می‌دهد: «بعید نیست که نوروزخان در همین کوچه زندگی می‌کرده یا املاکی داشته و سبب شد اینجا به اسم او نامگذاری شود.» این کوچه سال۱۳۴۲ بازسازی شد و سال‌هاست به یکی از بازارهای مهم تبدیل و معروف شده است.

کوچه‌ای معروف در دل شهر

پله نوروزخان، یکی از معروف‌ترین کوچه‌های پایتخت بوده که اسم آن با یکی از اتفاق‌های تاریخی هم عجین شده که به روز یکشنبه ۲۵تیر سال۱۲۸۹ مربوط می‌شود. گفته می‌شود در این روز قاتل «سید عبدالله بهبهانی» از همین کوچه و از طریق پله‌های آن فرار کرده و جان سالم به‌در برده است. بهبهانی، یکی از رهبران جنبش مشروطه ایران بود.

 او در منزلش به دست ۳نفر کشته شد و با اینکه کسی مسئولیت این سوءقصد را بر عهده نگرفت، ولی گروهی به اسم «اعتدالیون» این کار را به دموکرات‌ها و دار و دسته فردی به نام «حیدرخان عمواوغلی» یکی از رهبران حزب کمونیست و از فعالان جنبش مشروطه نسبت دادند. آنها برای تلافی به انتقام‌جویی دست زدند، اما حیدرخان توانست جان سالم به‌در ببرد. حدادی می‌گوید: «عنوان شده بعد از ترور سید عبدالله بهبهانی در دوره مشروطه، حیدرخان عمواوغلی از پله‌های این کوچه فرار کرده است.»

پله‌هایی با بیش از یک قرن قدمت

چندسالی است کوچه پله نوروزخان به بازار بزرگ خرید و فروش پلاستیک و نایلون تبدیل شده است. در اطراف این کوچه هم مغازه‌های متعددی وجود دارد که در آنها قهوه و نوشت افزار به فروش می‌رسد. حدادی، تهران‌شناس می‌گوید: «به خاطر دارم سال۱۳۵۱ برای خرید نوشت‌افزار به کوچه پله نوروزخان می‌رفتیم. آن کوچه، مرکز فروش لوازم‌التحریر در تهران بود.» حالا بیش از یک قرن از عمر پله‌های این کوچه می‌گذرد و برای اینکه خریداران و بازاریان سر نخورند، سنگ‌های آن را صیقل داده و در اطرافش نرده نصب کرده‌اند.

قبل از تبدیل این کوچه به بازار، خانه‌هایی با حیاط‌های بزرگ در آن وجود داشت که کم‌کم خرد شده و به مغازه و پاساژهای کوچک و بزرگ تبدیل شدند. سقاخانه و مدرسه ایلچی کبیر که گفته می‌شود سال۱۳۲۷ ساخته شده‌اند، از بناهای قدیمی این کوچه هستند. زورخانه‌ای هم کنار این سقاخانه وجود داشت که در زمان خود بسیار معروف بود، اما اینک جای آن مغازه‌های متعددی ساخته شده است. گفته می‌شود، ایلچی یکی از فرزندان نوروزخان بوده که این بناها را در کوچه ساخته است.

همشهری آنلاین