آسیاب های آبی نمادی از تمدن پنج هزار ساله کهن شهر دزفول

 این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و با توجه به بررسی هایی که بر روی نمونه هایی از مصالح این آسیاب ها انجام شده ، همزمان با شکل گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنین جدید ، توسعه یافت.

پیشینه تاریخی آسیاب های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بوده و به دوره ساسانیان بر می گردد ولی عمده آثار موجود از آسیاب ها که در سه بخش از رودخانه موجود می باشند به دوره های تاریخی صفویه و قاجاریه می رسند.

این سازه ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ای ، آجر و با ملات ساروج ساخته و فرم معماری آنها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه بهم پیوسته ساخته شده و بهم مرتبط می باشند.

پایه های سازه اتاقک آسیاب های دزفول از ملات گچ و خاکستر ، تخته سنگ و سه ردیف آجر ساخته شده اند.

ارتفاع درون اتاقک این آسیاب ها تا کف رودخانه حدود چهار متر می باشد که حالت تقارن داشته و با نمایی چون کشتی ساخته شده که این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.

نحوه کنار هم قرار گرفتن آسیاب های دزفول به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته تا بدین وسیله آب به محل مورد نظر هدایت شود.

‘پل بند ‘ قسمت نخست سازه های فعلی به جای مانده از آسیاب هاست که عرض رودخانه را قطع و علاوه بر ارتباط قسمت غرب و شرق رودخانه ، در زمان مورد نیاز ، سطح رودخانه را برای آبرسانی و یا آب کشاورزی بالا یا پایین می برد.

این سامانه ، سیستمی پیشرفته مربوط به دوره ساسانی بوده و ‘ رومن گریشمن ‘ در کتاب ‘ هنر انسان ‘ از آن به عنوان قدیمی ترین سیستم های آبیاری جهان در دوره باستان نام برده که قدمت آن را در حدود یکهزار و ۴۰۰ تا یکهزار و ۵۰۰ سال می باشد.

این سازه ها پل بند عظیمی بوده که بعدها با اعمال تغییرات در بخش هایی از آن به آسیاب تبدیل شده و با گذر زمان ، تغییراتی توسط سیلاب ها و عوامل انسانی در آن ها رخ داد آخرین آن را می توان در دوران صفویه با تکامل سیر تولید آجر و تغییر در ابعاد آن دانست.

در وسط رودخانه دز بر روی یکی از دهانه ها ، آثار طاق عظیمی است که شبیه ایوان های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می توان حدس زد که باقیمانده جایگاه سردار و یا محتشمی در گذشته بوده است.

در گذشته برای آسیاب کردن گندم درون آسیاب ها، یک قطعه سنگ دو تکه وجود داشت که قسمت پایین آن ثابت بوده که بر اثر جریان آب رودخانه ، چرخ آسیاب باعث گردش سنگ بالایی شده است.

در گذشته آسیاب ها دارای مالکیت خصوصی بوده که به آنها آسیابان و به اصطلاح محلی ‘ لُوینه ‘ می گفتند . تعداد آسیاب ها در دوره صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بوده که بخشی از آنها در اثر سیلاب های فصلی تخریب شد اما بسیاری از آسیاب ها با توجه به نیاز مردم دزفول به تامین آرد تا اوایل دوره پهلوی دوم ( دهه ۴۰) فعال بوده که با ورود تکنولوژی جدید نظیر کارخانه های آرد یا به اصطلاح محلی ‘ مکینه ‘، این آسیاب ها کاربرد خود را از دست دادند.

در گذشته در هر آسیاب پنج نفر مشغول به کار بودند ، یک نفر مسوول آوردن گندم ، یکی مسوول آوردن گندم ها تا سنگ آسیاب ، نفر سوم مسوول سنگ آسیاب و دیگری مسوول جمع آوری آرد بود ونفر پنجم نیز که شب نگهبان آسیاب بود ، مسوول آسیاب بوده است.

در فصولی که دبی رودخانه دز کاهش می یافت برای بالا آمدن سطح آب و همچنین انحراف آب به سمت آسیاب ها با استفاده از سبدهای حصیری که درون آنها از سنگ پر می شد یک بند انحرافی موقت احداث می شد.

آسیاب های آبی دزفول در بخش های مختلف رودخانه دز ساخته شده اند ، تعدادی از آنها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی دزفول و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز ، تعدادی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و تعدادی دیگر نیز در کنار پل قدیم دزفول ساخته شده اند.

با توجه به ارزش تاریخی و سبک معماری این آسیاب ها ، اقداماتی در راستای حفظ ، مرمت و احیای آسیاب ها توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول صورت گرفته که عمده این اقدامات بر روی آسیاب های زیر پل دوم که به آسیاب های شیخ و عماد نیز معروف اند صورت گرفته است.

احداث موزه آب با بازسازی و راه اندازی چرخ یکی از آسیاب های قدیمی دزفول از جمله اقدامات بسیار خوبی است که در سالهای اخیر و در راستای احیای آسیابها و به تصویر کشیدن شیوه بهره برداری از آنها صورت گرفته است.

واقع شدن موزه آب دزفول (مجموعه آسیاب ها) در کنار رودخانه دز و در جاده ساحل در مرکز شهر دزفول و در مجاورت بوستان ساحلی رعنا ، همچنین چشم انداز زیبای پل قدیم دزفول ، این مجموعه را به یکی از جاذبه های گردشگری دزفول تبدیل کرده است.