آسبادهای نشتیفان، شاهکار مهندسی ایران باستان در خراسان

همانطور که اشاره ای مختصر کردیم، آسبادهای نشتیفان خواف مجموعه ای تاریخی در استان خراسان رضوی است که به دلیل ویژگی های تاریخی و منحصر به فردی که دارد در انتظار ثبت در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفته است. این مجموعه ی تاریخی در شهر نشتیفان قرار دارد که دست در ۶ سده ی گذشته هم با همین نام در بین عموم نیز شهرت داشته است. سوزنی سمرقندی آورده است که آل مظفر یکی از سلسله پادشاهان و حکام ایرانی اهل نشتیفان بوده‌اند و شاه شجاع از بزرگان این شهر سال‌ها بر شیراز و فارس حکمرانی نمود که در زمان حکومت وی اندیشمندان و شاعران فراوانی چون حافظ در تاریخ ایران ماندگار شدند و شهر نشتیفان در اوایل قرن نهم هجری شناخته شده و معمور بوده است. یکی دیگر از دلایلی که سبب شده این شهر از لحاظ تاریخی بسیار حائز اهمیت باشد، مقبره هایی است که به شیوه ی زرتشتیان باستان در اطراف شهر قرار گرفته اند و بعضی از اهالی این شهر اعتقاد دارند که برخی از این قبور محل دفن فرزندان و نوادگان پادشاهان سلسله اشکانیان می باشد و دسته ای دیگر هم بر این باورند که در گذشته برای ایمن نگه داشتن شهر از حملات و تجاوزات احتمالی در اطراف شهر بزرگان آن را تدفین می‌نموده‌اند تا به اصالت و درستی مردمان آن اشاره کنند. مسجد جامع شهر نیز که به سبب عنایت شیخ زین‌الدین خوافی و به دستور پیر احمد خوافی به غیر از هرات و بغداد در نشتیفان نیز تاسیس و به رغم استفاده اهالی آن به یکی از آثار گرانبهای باستانی مبدل شده، نشان از اهمیت فرهنگی این شهر در گذشته‌های نه چندان دور می‌دهد.

علت نامگذاری آسیاب های بادی «نشتیفان»

درباره ی ریشه ی نام شهر نشتیفان اطلاعاتی در دست است که در واقع قصه ای عامیامه در خود شهر می باشد، نام این شهر نیز ترکیبی از دو کلمه ی «نش» که محلی شده «نیش» به معنای نیش عقرب بوده که مناطق کویری مملو از این جانور می باشد، و تیفان که محلی شده «توفان» بوده و در تمام ایان سال این منطقه یعنی نشتیفان وزش بادهای موسمی را شامل می شود. با توجه به شرایط جغرافیایی که منطقه نشتیفان دارا می باشد اهالی آن از زمان های دور به فکر بهره برداری از این شرایط طبیعی بوده اند تا با احداث آسیاب بادهایی از نیروی جنبشی آن جهت آرد کردن گندم نیز استفاده کنند. از این شاهکار مهندسی هم چنین در کارهای دیگر مانند پمپ کردن آب استفاده کرد که به آن پمپ بادی گفته می‌شود.

لازم به ذکر است که بگوییم درباره ی پیدایش این آسیاب بادهای یا همان آسبادهای نشتیفان خواف اطلاعات دقیقی در دست نیست اما مورخین قدمت آن را به قبل از فتح ایران به دست مسلمین ذکر کرده اند که حتی برخی فراتر هم رفته اند و آن را به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد ربط می دهند.

نحوه ی کار آسبادهای نشتیفان خواف

با توجه به این که اطلاعات کامل و دقیقی از آسبادهای نشتیفان خواف در دست نیست، اما در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه به این صورت ذکر شده است که چرخ و پره های غول آسایی را که ۴۸ بال و ۳۲ پر و ۸ درگاه دارد و بر بام آسیاب و جهت وزش باد قرار گرفته اند. اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده اند و باد با عبور از دروازه ‌ای بادگیری با زوایای درگاه ‌های هشت‌گانه می‌ رسد و چرخ و پر را به حرکت در می‌آورد. از حرکت چرخ و پر نیرویی به تیر آسیاب منتقل می ‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است، لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر باید بچرخد و می‌چرخد.

زمانی که سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می آید چوب کوچکی به نام لک لکی را با خود می جنباند و حرکت لک لکی باعث ارتعاش دو بره که ناودانی چوبی از گندم پرخو است که به وسیله آن به شیار سنگ ها می رسد. دول بره در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از پرخوی گندم (مخزنی که گندم را در آن می‌ریزند) به حفره میانی سنگ هدایت می‌کند. طبیعی است هر چه باد سریع‌تر بوزد سنگ گردش سریع‌تری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیاد تری را به میان سنگ‌ها می ‌برد.

سیستم آسبادهای نشتیفان خواف در واقع سیستمی است که در عین سادگی، دارای کارایی خوبی بوده اند و بدون صرف هزینه بیرون های طبیعی را به کار می گرفته اند و در جهت فعالیت خود از آن ها نیز بهره می بردند. آسیاب ‌های بادی در مقایسه با آسیاب ‌های صنعتی کنونی، هیچ آلودگی نداشته و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی ‌شده است؛ نکته ‌ای که باید در زندگی بشر مدرن کمی مورد تأمل قرار گیرد.

آبادان خبر