کوه گنبد باز نطنز بنای یادبودی از دوره شاه عباس صفوی

مقبره ‌ای گنبدی شکل برفراز یکی از رشته‌ های کوه کرکس در جنوب باختری شهر نطنز قرار دارد که از دور بنائی کوچک با روزنه‌ هایی چند به نظر می ‌آید که بدستور شاه عباس صفوی برای گرامیداشت یاد باز شکاری اش بنام لوند، برفراز کوه ساخته شده است. این بنا به شماره ۶۴۴ در تاریخ بیست و دوم فروردین سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بعد از عبور از جاده‌ های پر پیچ و خم و گذشتن از گردنه‌ های جاده، وقتی دور نمای شهر نطنز دیده می‌ شود، نخستین چیزی که دیدگان هر کسی را جلب خود می‌ کند، گنبدی است که بر روی کوهی مشرف بر شهر نطنز بنا شده است. برج گنبد باز بر فراز کوهی بلند در امتداد رشته کوه های کرکس در جنوب شهر نطنز واقع شده است. اهمیت این بنای تاریخی چنان است که  کوه هرمی شکل اطراف آن به کوه گنبد باز شهرت یافته و از هر کجای شهر و همچنین از میدان های ورودی نطنز نیز می توان آنرا مشاهده کرد.

گنبد باز از شاهکارهای هنر معماری ایران از دوران صفویه است، گنبد آجری، طاق نماها و ستون ها بر پایه سنگی بنا شده، در ساخت این بنای ظریف در محوطه محدود آن از آجر و ملات گچ و با رعایت اصول مهندسی معماری و سازه استفاده شده است. نمای بیرونی از پایه بنا تا بالای سردر ورودی ها به صورت هشت ضلعی ساخته شده و از آن بالاتر حالت مدور و گنبدی به خود می گیرد و از داخل نیز دارای پلان هشت ضلعی است. از ایوان آن مسافت‌ های بسیار دور و به‌ عبارت دیگر تا عمق کویر را می ‌توان دیده ‌بانی کرد.

تاریخچه

نقل است که یکی از بازهای شکاری شاه‌ عباس معروف به باز لَوَند که به‌ علت جَلدی و چالاکی به‌ این نام معروف بود مورد علاقه ویژه شاه عباس صفوی، بود و بر حسب اتفاق که شاه در سال ۱۰۰۱ هجری قمری، هنگامی‌ که از اصفهان به‌ قزوین می ‌رفت، باز لوند در نزدیکی محله قصبه نطنز مرد و شاه به علت علاقه فراوان که به ‌این باز داشت فرمان داد تا برفراز کوهی برجی به یادگار آن بنا کردند و این برج که هنوز پا برجا است به گنبد باز معروف است. لازم به یاد آوری است که نگارنده کتاب زندگانی شاه ‌عباس اول، موضوع باز لوند را از کتاب نقاوه‌ الآثار ذکر الاخیار محمود ابن هدایت‌ الله افوشته ‌ای نطنزی، مورخ بزرگ زمان شاه‌ عباس آورده است.

معماری

بر تختگاهی دایره مانند از سنگ لاشه به ‌قطر تقریبی ۱۰ متر و بلندی ۸۰ سانتی ‌متر الی ۳ متر بر قله کوهی که بلندی آن از سطح اطراف در حدود دو هزار متر است، گنبد آجری ۸ ‌ضلعی ساخته شده است بطوریکه لبه پرتگاه تا جرزهای گنبد در حدود ۱ متر فاصله دارد و ابعاد هر یک از اضلاع هشت ‌ضلعی آن ۳ و قطر پی ۱.۸ متر است. هر یک از درگاه‌ های ۸‌ گانه آن به طول ۱۰۰ و عرض ۸۰ و بلندی ۱۸۰ سانتی‌ متر بوده و به فاصله ۳۰ سانتی ‌متر بالای هر درگاه دریچه‌ هائی به بلندی ۹۰ سانتی‌ متر تعبیه شده و هر درگاه و دریچه بالای آن از سمت خارج به ایوانی کوچک به طول ۲ و عرض ۱ و بلندی ۳ متر پایان می ‌گیرد و کف ایوانها نیز با آجر مفروش شده است. درگاه گوشه شمال غربی دارای پلکانی است با یازده پله مارپیچ است که به سمت بالا می‌ رود و در سقف محوطه داخلی گنبد، دریچه مدوری وجود دارد که از آنجا نمای داخلی ساقه و پوشش خارجی گنبد که به‌ طور پیچ دار از شمال شرقی به ‌طرف جنوب غربی کشیده شده، نمایان است.

ویژگی‌های معماری

این ساختمان گوهری است در گنجینه‌ هنرهای معماری ایران ‌زمین و ستاره‌ ای است در آسمان آثار هنرهای زیبای ایران که تا کنون دیده شده است. طراح این شاهکار در کار خود سرآمد و در محاسبه فنی بسیار ماهر و در امور تزییناتی بی‌ نهایت با سلیقه بوده است. جرزها که در حد اعلای تناسب معماری انتخاب شده‌ اند، به بهترین شکل مقاوم زلزله بوده و تاکنون در مقابل زلزله و طوفان ‌های سهمگین کوه کرکس برجای مانده ‌اند و شگفت آنکه در سطح مقطع این جرزها چنان صرفه‌ جوئی به کار رفته که با محاسبات پیشرفته امروزی نمی ‌توان کمترین تغییری در آن داد و یا صرفه‌ جوئی بیشتری ایجاد کرد. اجرای این بنای بسیار ظریف با ابعاد کاملاً موزون و مناسب آن ‌هم در یک محوطه بسیار محدود با وجود راهی بسیار مشکل به راستی یکی از عجایب است و حقیقتاً جالب توجه است که این ساختمان هشت ‌ضلعی با قطر دایره محیطی نه  متر که حتی محوطه همواری در اختیار نبوده ساخته شده و تعدادی از پایه‌ ها بر روی قطعه سنگ‌ های پائین ‌تر به‌ طوری بنا شده که عبور در اطراف آنها عملاً میسرنیست. در داخل یکی از پایه‌ ها راه پله‌ ای ارتباط قسمت پائین را با ایوان بالاتر برقرار می ‌سازد و این ایوان چون کمربندی محکم در مقابل فشارهای ایجاد شده از سنگینی گنبد، محاسبه و ساخته شده است. از این ایوان می ‌توان فرسنگ‌ ها افق اطراف را زیرنظر داشت و دیده‌ بانی کرد. ابداع و احداث ایوانی به ‌این شکل در این ساختمان شاهکار هنری بوده و مطابق است با این اصل معروف معماری که یک واحد الزامی و مورد مصرف ضمن انجام مقصود اصلی خود، وقتی به نهایت کمال می ‌رسد که هم به زیبایی بنا بیفزاید و هم مقاومت آنرا بالا ببرد. انتقال مصالح مورد نیاز نیز به محل قله کوه با مصائب زیادی همراه بوده که این موضوع نشان از اهمیت ساخت گنبد باز برای شاه عباس صفوی دارد. مشاهده این بنا هر بیننده را به حیرت وا می دارد به طوری که از خود می پرسد چگونه سازندگان هنرمند آن توانسته اند مصالح را از کوهستانی صعب العبور تا پای کار در بلندای کوه برسانند و برجی اینگونه رفیع و مستحکم در ارتفاعات کوههای نطنز بنا کنند.

ساعد نیوز