نگاهی به معماری مسجد جامع بجستان

در شهرستان بجستان آثار تاریخی متنوع و فراوانی شامل مساجد، بقاع متبرکه، مدارس، پل‌ها، آسیاب‌ها، قلعه‌ها، تپه‌ها، کاروانسراها و خانه‌های سنتی وجود دارد که در مجموع فرهنگ، هنر و شیوه زندگی در آن سرزمین را نشان می‌دهند، اما مسجد جامع بجستان سازه عام‌المنفعه مهمی است که به جهات گوناگون نماد عمران، آبادی و جایگاه والای اجتماعی و اعتقادی بجستان در قرن نهم هجری قمری محسوب می‌شود.

مسجد جامع بجستان متعلق به سال ۸۲۸ هجری قمری است که در آن زمان به شیوه غیرمعمول دو ایوانی ساخته شده است، نه چهار ایوانی و این امر شاید به این دلیل باشد که قبلاً در این محل، مسجدی دو ایوانی و به شیوه مساجد دو ایوانی خراسان وجود داشته که مسجد فعلی بر روی شالوده آن ساخته شده است.

در حال حاضر گویی مسجد بر روی تپه‌ای ساخته شده و کف مسجد در ایوان قبله، پنج متر بالاتر از سطح عمومی زمین‌های اطراف است و احتمال دارد که اختلاف سطح به دلیل انباشت خاک و مصالح ساختمانی مسجدی کهن‌تر در محل باشد. صحن مسجد به شکل مربع و در دو ضلع شرقی و غربی غرفه‌های کم‌عمقی بر صحن اشراف دارند.

ایوان قبله در سمت جنوب غربی واقع است. بر میانه دیوار انتهایی ایوان، محرابی با پوشش نیم‌گنبد مقرنس تعبیه شده است و از میانه دیوارهای جانبی ایوان دو درگاهی با اتاق‌های دو طرف ایوان گشوده می‌شوند. بر خلاف معمول، پوشش ایوان در ابتدا هلالی بوده و در مرمت‌های بعدی قسمت جلو ایوان به طریق طاق پوشش داده شده است. پوشش اتاق‌های جانبی ایوان نیز به طریق طاق ایجاد شده و بر میانه چشمه طاق‌ها گنبدهای کوچک اجرا شده است.

شبستان مستطیل شکل مسجد در سمت غرب به کمک سه ستون و ۶ چشمه طاق پوشش شده و از این جهت با مسجد جامع تون (فردوس) قابل مقایسه است. در شمال غرب و مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری است که با سقف هلالی تیزه‌دار پوشیده شده و از انتهای دیوار غربی آن درگاهی به درون تالاری مستطیل شکل باز می‌شود. بر میانه دیوار جنوبی این تالار نیز محرابی تعبیه شده است.

«برنارد اوکین»، اسلام‌شناس و ایران‌شناس ایرلندی و استاد هنر و معماری اسلامی در دانشگاه آمریکایی قاهره به استناد آن محراب، تالار را یک نماز خانه خصوصی فرض کرده است. دالان ورودی مسجد نیز بعد از هشتی به موازات ایوان شمالی و در سمت شرقی آن به درون راه یافته است.

نقشه مسجد از یک‌سو قابل مقایسه با مسجد کبیر یزد و از سوی دیگر مشابه مساجد تون، بشرویه و میبد است و دلیل آن شاید موقعیت مسجد در مسیر راه ارتباطی با آن شهرها باشد.

مسجد جامع بجستان بر خلاف بناهای دیگر عصر شاهرخ تیموری بنایی ساده و بی‌آلایش و  شاخص‌ترین اثر مکتوب آن مسجد دو کتیبه سنگی بر پشت ایوان‌های قبله و شمالی است و آن‌طور که از متن مکتوب بر روی کتیبه بر می‌آید مسجد جامع بجستان در عصر شاه عباس صفوی مرمت شده و پس از آن نیز بر اثر زلزله در سال۱۳۴۷ هجری شمسی آسیب دیده و در پنجم آذر ۱۳۸۰ به شماره ۴۵۰۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

شهرستان بجستان، در جنوب استان خراسان رضوی، در فاصله ۵۰ کیلومتری غرب گناباد و ۶۲ کیلومتری شمال فردوس قرار گرفته‌ است.

شبستان