مسجد جامع در معماری به مسجدی می‌گویند که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شوند، به همین علت در مقیاس بزرگتر ساخته می‌شوند. کارکرد این مساجد با قصد گردهمایی‌ها، مکان برپایی نماز جمعه و نماز عید فطر و قربان است.

مسجد جامع سمنان بنایی بسیار کهن و با ارزش در سمنان است که در طول زمان تغییرات و تحولات زیادی در این مسجد به‌وجود آمده است، اما هم‌اکنون در آن آثار دوران سلجوقی و تیموری دیده می‌شود. اعتقاد بر این است که این مسجد در قرن نخست هجری و بر روی خرابه‌های آتشکده بنا شده است. مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. سبک معماری مسجد جامع سمنان، به شیوه معماری آذری است.

تاریخچه ساخت مسجد

صنیع‌الدوله در کتاب مرآت‌البلدان در این باره می‌نویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب(ع)، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه‌وند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا نمود و چون خرابی به‌وجود آمده بود، در زمان فتحعلی‌شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کرده است.

مشخصات مسجد

مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش زیادی برخوردار بوده است. مناره مسجد جامع سمنان یکی از منارهای تاریخی ایران متعلق به دوره سلجوقیان به شمار می‌رود که در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر است که از روی بام به ارتفاع ۲ متر کتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده‌ است. این بنا قدیمی‌ترین منار جنبان ایران است که در مرکز این منار محوری چوبی قرار دارد که با تکان دادن آن کل منار حرکت می‌کند.

صحن مسجد

صحن مسجد جامع سمنان به شکل مستطیل است که طول آن ۲۷ متر و عرض آن بیست و پنج متر است. شبستان شمالی مسجد جامع شامل شانزده ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاقهای ضربی شبستان استوار شده که در این راستا شبستان شرقی به‌وسیله در ورودی جنوب شرقی و شبستان جنوبی به وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می‌گردد و به همت کیقباد بن ملک شرف الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی بنا شده است.

این شبستان به وسیله هشتی کوچک باطاق گنبدی کم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می‌یابد. در گوشه شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی واقع است. شبستان جنوبی نیز شامل شانزده ستون مدور در وسط و هشت ستون در طرف دیوار شرقی است که پایه‌های بیست و هفت طاق شبستان را تشکیل می‌دهد.

این شبستان در زمان ارغون‌خان و به وسیله وزیرش شیخ علاء الدوله سمنانی احداث گردیده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار توسط ذوالفقارخان سمنانی حاکم سمنان – دامغان – شاهرود و بسطام نسبت به تعمیر آن اقدام گردید.

صحن مسجد جامع سمنان به شکل مستطیل است که طول آن بیست و هفت متر است که در این راستا درب ورودی جنوب شرقی در گوشه مسجد قرار دارد و توسط راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می‌شود که دارای حوض‌خانه ، وضوخانه و سرویس بهداشتی است. مسجد جامع سمنان که از نظر ساختمانی در اختیار سازمان میراث فرهنگی است با شماره ثبت صد و شصت و دو به عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است.

مناره مسجد جامع

منار مسجد جامع سمنان دارای دو کتیبه بسیار مهم به خط کوفی معقد یا برگدار است که یکی شامل آیات قرآن و یکی حاوی نام بانی بنا است. کتیبه فوقانی که با فاصله یک نوار تزئینی در گلویی منار قرار دارد آیه سی و دو سوره فصلت (سجده) را در خود جای داده است.

کتیبه زیرین که با اندکی فاصله از محاذب بام مسجد قرار دارد، دارای متنی به این شرح است: بسم الله امر ببناء هذه المناره الامیر الجلیل السیدا ابو حرب بختیار بن محمد مولی امیرالمؤمنین. به نظر می‌آید که کتیبه‌ها بدون طرح قبلی بر روی منار ساخته شده و به دلیل کمی جا دو کلمه از آخر آیه را جا انداخته‌اند. 

از موقعیت محلی که مسجد جامع در آن مکان احداث شده که به خوبی اهمیت این اثر مشخص می‌شود زیرا مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریبا راه اکثر محله‌های سمنان به این مسجد ختم شده و مراکز دیگری از جمله بازار و حمام حضرت در اطراف این مجموعه قرار گرفته‌اند. 

ایکنا