محراب‌هایی از نور و تاریخ

آذربایجان‌شرقی سرزمینی با مردمانی مومن و متدین است مردمی که توانسته‌اند ساحت دین و دیانت را گسترش داده و بر عظمت و اعتلای آن بیفزایند.

گواه این مدعا مسجد و بقاع و ابنیه مذهبی تاریخی و زیبایی است که در جای جای آذربایجان پراکنده هستند و چشم دل هر علاقه‌مندی را می‌نوازند و مسجد کبود را همه می‌شناسند، فیروزه جهان اسلام است و با کاشی‌های معرق‌های بی‌نظیرش و طاق بلند و زیبایش اعتبار و‌ آبروی هنرمندان خوش ذوق این دیار، مسجد جامع تبریز با قدمتی کهن و ارزش معنوی بسیار، یادگار خطبه شاه اسماعیل صفوی در مورد تغییر مذهب رسمی کشور به تشیع را در دل نگه داشته است و با ثبت در فهرست معنوی ایران زمین، نامش نیز مانند یادش جاودان شد.

مساجد تاریخی در سطح استان آذربایجان‌شرقی اغلب به شیوه چهار وجهی آزاد با طاق‌های گنبدی که با آجر مرغوب، ملات ساروج و طرح قبلی اجرا شده‌اند، طراحی و ساخته شده و امروز برای بررسی شیوه تفکر و رفتار پیشینیان نیز به حفظ این بناها نیار داریم.

مساجد بسیاری در تمام شهرستان‌های استان با قدمت بسیار و ارزش معنوی بیش از آن به چشم می‌خورند که در سال‌های اخیر شناسایی و معرفی و مرمت شده‌اند تا مومنان همچنین علاقه‌مندان به اینگونه آثار تاریخ و معنوی از فیض حضور در آنها بهره‌مند شوند و یادگاری برای آیندگان نیز باشد.

اگر در دوران معاصر تبریز جزو شهر اولی‌ها باشد، در دوران قدیم هم همچون انگشتری در دامن جهان اسلام می‌درخشیده است. در این بین مسجد کبود این شهر نگین فیروزه‌ای این انگشتر است.

مسجد کبود تبریز؛ فیروزه جهان اسلام 

خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیــقی و اعـــجاب‌انگیز آن بیشتر به خاطر کاشی‌کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن بوده که زینت‌بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است. در متن کتیبه برجسته سر درب باشکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت‌الله بن محمد البواب، خطاط و احتمالا” طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است.

چنین تصور می‌شود که ساختمان مسجد کبود به مثابه یادمان از پیروزی‌های جهانشاه برپا شده است به‌طوریکه در این خصوص می‌توان به سوره «فتح» که به صورت کامل و به شکل برجسته، زینت‌بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ می‌باشد اشاره کرد، نام جهانشاه در کتیبه بالای درب ورودی نقش بسته که قبلاً روکش طلایی داشته است.

مسجد کبود دارای دو مناره باریک و بلند در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی بوده است، در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث نوشته شده بدین مضمون:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد

چون کرده شود، کار بگوید که که کرد

مسجد جهانشاه یا مسجد کبود (گوی مسجید) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرا یوسف از سلسله ترکمانان قراقویونلو می‌باشد که در ۸۷۰ هجری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، زن جهانشاه بن قرایوسف قره قویونلو پایان یافته است.

در کتاب‌های تاریخی، این بنای باشکوه را «عمارت مظفریه» خوانده‌اند که مورد توجه ابو المظفر یعقوب بهادر خان قرار گرفت. در این روزگار تبریز در نهایت آبادانی و رونق بود. در نیمه اول قرن یازدهم هجری کاتب چلبی و اولیا چلبی جهانگردان ترک عثمانی و در نیمه دوم همین قرن، تاورنیه و شاردون جهانگردان فرانسوی از این مسجد دیدن کرده بودند. کاتب چلبی در تاریخ جهان نما می‌نویسد:

«درگاه مسجد جهانشاه بلندتر از طاق کسری است. بنایی عالی است که با کاشی‌های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد….جامع دل انگیزی است که هر کس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمی‌دهد.لیکن شیعیان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداری می‌کنند.این بنا با کاشی‌های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با کاشی‌های رنگارنگ زینت یافته است»

مادام دیولافوا جهانگرد فرانسوی می‌نویسد: «شهر تبریز ابنیه قدیمی زیادی ندارد اما آنچه باقیمانده و شایان توجه است، بهترین نمونه آن مسجد کبود است که در قرن ۱۵ میلادی در زمان جهانشاه قره قویونلوها ساخته شده است. متأسفانه گنبد این بنای بی نظیر به واسطه زلزله خراب شده و قسمتی از دیوارها را نیز با خود فرو ریخته است. این مسجد حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و در مرکز آن حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشته است»

انگیزه ایجاد این مسجد را به خاطر علاقه جهانشاه قراقویونلو به مذهب شیعه یاد کرده و می‌نویسد: «این شخص دوستدار خاندان نبوت و عصمت و طهارت بوده است. در تمام کاشی‌کاری‌های بی‌نظیرش عبارت(علی ولی الله) و اسامی مقدس حسنین سلام الله علیها به اشکال مختلف زینت‌بخش دیوارها بوده است.

سنگفرش کف این بنا بسیار باشکوه و خوش منظره بوده که هنوز هم آسیب ندیده است.درب ورودی مسجد به دهلیز یا کفشکن باز می‌شود. مسجد مرکزی بزرگ در جنوب دهلیز واقع شده است. این مسجد به شکل مربع و طول هر ضلع آن شانزده ونیم متر است. گنبد فیروزه گون بزرگ و بسیار معروف مسجد کبود در بالای این قسمت قرار داشت.این گنبد بود که مسجد را به فیروزه اسلام مشهور ساخته بود.

متاسفانه پس از زلزله وحشتناک تبریز به سال ۱۱۹۲ هجری، تمام سقف مسجد فروریخته و خس و خاشاک فراوانی چون پوشاکی ستبر روی آنها را فرا گرفته و مرمر محراب بی‌نظیر آن از وسط شکسته و به روی خاک افتاده بود.

در صحن و محل عمارات ضمیمه مسجد کبود، دبستان جهانشاه و موزه آذربایجان بر پاست که در سال ۱۳۳۷ ساخته شده و اکنون یکی از مراکز دیدنی و تاریخی تبریز می‌باشد. موزه مشروطیت مهم‌ترین قسمت موزه آذربایجان است.

معماری مسجد

نمای روبه‌روی مسجد با سردر کاشی‌کاری شده، شکوه و جلال به خصوصی دارد.مصالح بنا آجری است، سنگ‌های ساختمانی نادری در آن به‌کار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می‌شود که آجرها با گچ بند کشی شده است. صحن مربع شکل،حوضی برای وضو، شبستان‌های اطراف برای درس همچنین پناهگاه مستمندان مسجد را تشکیل می‌دادند.

در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه‌ای محصور، پوشیده و مربع شکل است. فاصله پایه‌های سقف ضربی آن، ۱۲ متر است که بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد.بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود که ریخته است. تزئینات دل‌انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد.کف مسجد کاشی‌های براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق‌ نماهایی به رواق‌های اطراف خود ارتباط دارد.

این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است که قطر دهانه آن ۱۷ متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن بر روی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می‌انجامد، از این‌رو عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نام‌های مختلف خوانده شده است، باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.

اگر نمازگاه را که شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا کنیم، مربعی به طول ۳۰ متر به وجود می آید.

آنچه در ابتدا به چشم ناظر می‌خورد، بزرگی و پهنای سردر است که با دیگر قسمت‌های بنا هماهنگ نیست . ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع‌تر و بلندتر نشان می‌دهد . سر در با ویژگی‌های خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است ؛ دو پایه بزرگ که طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است.حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشکیل می‌دهد. همه هنرها در کار تزیین این سردر به کار گرفته شده است.

این مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهای دو دیوار جلویی بود، زیرا گذشته از اینکه هیچ‌گونه محل ریزش ، پایه و پله‌ای برای صعود به گلدسته در محل نزدیک سردر مشاهده نمی‌شود، تمرکز سردر عظیم با دو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصی به بنا می داد که با هنر سازندگانش مغایرت داشت و حتی کمترین اعتباری نمی‌توانست در معیارهای معماری داشته باشد‌.

‌

مرمت و تعمیر بنا

در مورد بناهای تاریخی، همواره هدف اصلی و اساسی مرمت است.

روش کار در مرمت مسجد کبود به این صورت می‌باشد که قسمت‌های تخریب شده  بعد از اینکه زیر سازی و سفیدکاری گردید طرح‌ها و کتیبه‌ها و امثال این‌ها بازیابی شده و سپس بر روی دیوار منتقل می‌شود و بعد از شیارزنی، دور خطوط رنگ‌آمیزی شده و در انتها با لایه پارالویید تثبیت می‌شود.

از سال ۱۳۷۶ مرمت نقش و نگار و از آبان ماه ۱۳۷۷ مرمت کتیبه‌ها آغاز و تا به حال نیز ادامه داشته است. در شبستان اصلی چهار پایه کتیبه‌های هفت پایه تکمیل و دوباره نویسی شده است.

طرح‌های گره‌بندی اضلاع هر پایه تقریبا ۶۰ درصد مرمت شده است.طرح‌های لچک و ترنج  چهار گوشه شبستان اصلی ۹۰ درصد مرمت شده است.کتیبه‌های فوقانی لچک و ترنج نیز ۷۰ درصد مرمت شده است. بقیه کار به صورت کادربندی پیشرفته است.کاشی‌های ۶ گوشه لانه زنبوری به کار رفته در شبستان کوچک تقریبا ۲۰ درصد به صورت نقاشی مرمت شده است.

مسجد جامع تبریز

تاریخ‌ برپایی‌ مسجد جامع‌ را به‌ قرن‌های‌ آغازین‌ هجری‌ نسبت‌ داده‌اند و در کتاب‌ مرزبان‌ نامه‌ به‌ جامع‌ تبریز اشاراتی‌ شده‌ که‌ مؤید آبادانی‌ و شکوه‌ آن‌ در سنوات‌ ۶۰۷ – ۶۲۲ در عصر اتابک‌ ازبک‌ بن‌ محمد بن‌ ایلدیگز بوده‌ است‌.

حاج‌ طالب‌خان‌ پسر حاج‌ اسحق‌ خان‌ تبریزی‌ در سال‌ ۱۰۸۷ هـ ق‌ در وقف‌نامه مدرسه‌ طالبیه‌ به‌ این‌ مسجد با عنوان‌ «مسجد جامع‌ کبیر» اشاره‌ کرده‌ است‌ سنگ نبشته‌های‌ مسجد شامل‌ فرمان‌ شاه‌ طهماسب‌ متعلق‌ به‌ سال‌ (۹۷۲۱ هـ ق‌) شرح‌ تعمیرات‌ دوره‌ قاجاریه‌ و موقوفات‌ مدرسه‌ متعلق‌ به‌ سال‌ (۱۱۰۶ هـ ق‌) می‌باشند.

مسجد جامع اهر

منسوب به دوره سلجوقی و اتابکان بوده و دارای مختصاتی است که در کمتر مسجدی می‌توان یافت. از ضمائم مسجد لوحه‌هایی است بر بالای سردر و پایه سمت راست و ۵ گل مشروحه در لچک‌های سردر. این مسجد تا همین اواخر توسط درب و پنجره‌های ارسی به دو بخش زمستانی و تابستانی تقسیم شده بود.

مسجد جامع سراب

مسجد جامع سراب قدیمی‌ترین اثر دوران اسلامی در شهر سراب است. این مسجد بدون گلدسته و مناره بوده. درب ورودی شرقی دارای کتیبه مرمرین با خط نسخ متداول دوره کورکانیان و ترکمانان آق قویونلو است و به وسیله ۱۰ پله به صحن شبستان راه دارد.

مسجد جامع عجب‌شیر ( شیرلو )

شهر عجب‌شیر در حاشیه شرقی دریاچه ارومیه و به فاصله ۳۵ کیلومتری مراغه واقع شده است. مسجد جامع عجب‌شیر دارای شبستانی به ابعاد ۱۵*۲۰ متر است که از لحاظ زیبائی با مسجد جامع میدان بناب قابل مقایسه است. تاریخ بنای مسجد را با توجه به کتیبه‌های موجود می‌توان به دوره قاجاریه نسبت داد.

مسجد جامع مرند

این مسجد در اوایل سده هشتم یعنی در سال ۷۳۱ هـ.ق در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان و به دستور او ساخته شد این مسجد نه صحن دارد و نه سردر، چون در اصل کلیسا بوده و در زمان مغول به مسجد تبدیل شده است.

مسجد جامع شبستر

بنای نخستین این مسجد را با توجه به سردر سنگی باقیمانده حاوی کتیبه بدون تاریخ با مضمون «الامانه تحر الرزاق و الخیانه تحر الفقر» (امانت روزی را افزون می‌کند و خیانت فقر را شدت می‌دهد) و نقوش تزئینی خورشیدگردان میتوان به دوره ایلخانان مغول نسبت داد. کتیبه سنگ مرمری فوقانی سردر ورودی حکایت از مرمت مسجد در دوره شاه طهماسب صفوی دارد.

هریس – مسجد جمال‌آباد

مسجد قدیمی روستای جمال‌آباد در ۶ کیلومتری مهربان در شهرستان هریس قرار گرفته و تاریخ ساخت آن بین قرون ۸ تا ۱۰ ه.ق است. این مسجد دارای ۶ ستون سنگی با سر ستون‌های نقش دار، پایه‌های سنگی بزرگ و منبر چوبی مشبک است.

مسجد ارک علیشاه – تبریز

دیوار رفیع آجری نعلی شکل باقیمانده بقایای مسجد عظیمی است که در فاصله سال‌های ۷۱۶-۷۲۴ هجری قمری توسط علیشاه گیلانی وزیر ابوسعید بهادرخان از ایلخانان مغول ساخته شده است. در انقلاب مشروطیت از سنگرهای مسلط بر شهر به شمار می‌آمده است که فتح آن سبب تقویت مشروطه‌خواهان شده است.

مسجد جامع تسوج

بنای اولیه مسجد جامع تسوج را به دوره حکومت ایلخانان نسبت می‌دهند. بر پیشانی مدخل این مسجد فرمانی از سلطان محمد خدابنده به خط ثلث برجسته بر روی سنگ مرمر یکپارچه نقر شده است. این کتیبه که مورخ به سال ۹۸۹ هجری است شامل فرمانی از پادشاه مبنی بر خلاف مالیات کوزه فروشی و … است.

مسجد سنگی ترک میانه

این مسجد از زیباترین مساجد سنگی آذربایجان است و از روستای ترک بیستو در سه کیلومتری میانه به سراب واقع شده است، بنای مسجد را به دوره ایلخانان نسبت می‌دهند و در دوره‌های صفویه و قاجار مسجد باسازی می‌شود.

مسجد صاحب‌الامر

بنای صاحب‌‌الامر از آثار زمان شاه طهماسب صفوی می‌باشد. این بنا در سال ۱۰۴۵ هجری توسط سپاهیان سلطان مراد چهارم تخریب شد که در زمان شاه سلطان حسین صفوی و از طرف میرزامحمد ابراهیم وزیر آذربایجان مرمت شد.

مسجد ثقه الاسلام

در ضلع شمالی هشتی بقعه صاحب آباد مسجدی واقع شده که به مسجد شیخیان یا مسجد ثقه‌الاسلام معروف است این مسجد در سال ۱۲۶۵ ه ش تکمیل شد و امامت آن با مرحوم میرزا محمد شفیع ثقه الاسلام پیشوای شیعه (جد مرحوم ثقه الاسلام شهید) بود.

مسجد مهرآباد بناب

مسجد مهرآباد در کنار میدانی به همین نام در شهر بناب واقع شده و شامل صحنی باصفا و شبستان و مناره کاشی‌کاری شده است. برطبق کتیبه‌ای که در دیوار شمالی مسجد نصب شده بانی بنای مسجد، بی‌بی جان خانم دختر منصور بیگ بوده که در سال ۹۵۱ در زمان سلطنت شاه طهماسب، آن را ساخته است.

فارس