حمام ایرانی نمودی از فرهنگ معماری ایران

این بنا در جوامع اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و برای مسلمانان به عنوان بنایی مذهبی و در جهت خدمت رسانی به دیگران و کسب اجر و پاداش محسوب می‌شدند. امروزه بسیاری از این بناها از بین رفته اند و معماری حمام‌ها را میتوان در معدود آثار به جای مانده، که بیشتر به دوره صفویه برمی گردد جست وجو کرد.

***تاریخچه حمام

مروری بر پیشینه حمام ایرانی حاکی از آن است که این بناها بیشتر در ملل متمدن در ساختار کالبدی و کارکردی جوامع شان نقش داشته و به نوعی در زمره نهادهای فرهنگ ساز به شمار می‌آمده اند. طراحی و معماری سنتی حمام در ایران ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که هم در ابتدای شکل گیری و هم در حال حاضر به عنوان میراث تاریخی و فرهنگی کشور، در نوع خود بی همتا بوده است.

تاریخچه این بناها در خارج از ایران طبق اسناد کتبی موجود، به بیش از دو هزار سال پیش از میلاد عیسی مسیح (ع) برمی گردد. به استناد کتب تاریخی موجود، جزیره ای به نام کرت دو هزار سال پیش از میلاد مسیح از چنان تمدن والایی برخوردار بود که تمامی منازل مسکونی (اعم از خانه ثروتمندان و فقرا) مجهز به حمام آب گرم روان بودند.

حمام ایرانی، قدمتی سه هزار ساله دارد. نظافت و پاکیزگی از دیرباز جزو اصول و آیین اعتقادی و مذهبی ایرانیان به شمار می‌رفت. غسل کردن در آیین زرتشتی، یکی از شروط شرکت در مراسم‌های مذهبی بود.

قدمت ساخت آنها در ایران به پیش از دوره فرمانروایی هخامنشیان برمی گردد. پس از اسلام آوردن ایرانیان، حمام کردن به عنوان یکی از فرایض دینی مورد توجه ایرانیان قرار گرفت. اغلب حمام‌ها را پیرامون مسجد و در بازار (مرکز شهر یا روستا) می‌ساختند. در سراسر ایران و حتی فراتر از مرزهای کشور، تعداد بی شماری گرمابه موقوفی وجود دارد.

تعدد حمام‌های موقوفی که توسط افراد متمول، حکام و خیران وقف می‌شد، بیانگر توجه ویژه مردم به بهداشت و پاکیزگی بود. در گذشته، ثروتمندان از حمام‌های خصوصی که در منزل می‌ساختند و عوام از حمام‌های عمومی استفاده می‌کردند. بخشی از روز به زنان و بخشی از روز به مردان اختصاص داشت.

این بناها در اشکال کهن خود، در ساختار روابط اجتماعی، آیین‌ها و آداب و رسوم محلی، علوم و فنون سنتی پزشکی، فرهنگ و هنر، ادبیات و موسیقی و هم چنین مسائل اقتصادی و اشتغال زایی افراد از تأثیرات قابل توجهی برخوردار بوده اند. از منظر کالبدی نیز عوامل متعددی در طراحی بخش‌ها و شکل گیری فضاهای گرمابه‌های ایرانی نقش داشته است که از جمله ی آن می‌توان به مواردی نظیر تنظیم دمای محیط و رطوبت هوا، مکان یابی مناسب در یافت شهری نسبت به راه‌های دسترسی، مسیر آب روان و خروج فاضلاب و اصل محرمیت در احکام اسلامی اشاره نمود.

حمام ایرانی به دلیل مراحل مختلف شستشو، دارای فضاهایی با خصوصیات و عملکردهای متفاوت بوده اند که سه بخش بنیادی «بینه»، «میان در» و «گرم خانه» شاکله هر حمامی را برقرار می‌نموده اند. علاوه بر این بخش‌های اصلی، در شرایط متفاوت، متناسب با موقعیت جغرافیایی حمام، فرهنگ و آداب ورسوم اهالی شهر، مالکیت بنا، کاربران، ابعاد و … فضاهای افزونی نظیر شاه نشین، استخر، محل خشک نمودن البسه، محل استراحت کارگران و … به این مجموعه الحاق می‌شده که تعدد فضاهای داخلی نشان از مرتبهی این اماکن داشته است.

***سلسله مراتب اجزا و عناصر معماری

عوامل متعددی در شکل گیری فضاها و بخشهای حمام نقش داشتند که مهمترین آنها را میتوان تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی، قرارگیری در داخل بافت شهری، آب‌های روان و ایجاد راههای خروجی برای فاضلاب دانست.

ترتیب سلسله مراتب فضایی در حمام ایرانی به گونه ای بوده که مشتریان پس از دخول به حمام و گذر از دالان و هشتی ورودی وارد بینه میشدند. این قسمت حکم ورودی حمام را داشته و از سایر قسمتها مجلل تر بوده و تزیینات بهتری داشته است سپس جهت شستشو کفشها را کنده و آنها را در قسمت کفش کن که در زیر سکوی سربینه بود قرار می‌دادند و وارد سربینه می‌شدند.

***ورودی

ورودی در حمام ایرانی از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. کف ورودی از فضای داخل بالاتر بود، ورودی اغلب حمام‌ها دارای تزیینات مختلفی از جمله اسلیمی، کاشی کاری، آجرکاری بوده است. به دلیل درونگرا بودن حمام در ایران و ارتباط کم آن با فضای بیرون وروی نقش بسیار مهمی را در رابطه با فضای بیرونی ایفا می‌کرد.

مهمترین هدف در ترکیب وطراحی فضای ورودی حمام ها، جلوگیری از تبادل حرارتی ناخوشایند و غیرقابل کنترل بین فضای بیرون و فضای درون بوده است تا به این ترتیب هوای داخل از حرارت کافی برخوردار باشد و وارد شوندگان یا خارج شوندگان در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند و انتقال از درون به بیرون و حرکت در خلاف این جهت به تدریج صورت گیرد.

ورود به حمام ایرانی به دلیل حفظ گرمای داخل و تبادلات حرارتی دارای سلسله مراتبی است، در آثار نگارگری نیز برای شاخص کردن ورودی در حمام از ترسیم مجزا یا اختصاص کادری متمایز بهره برده اند، ورودی اصلی در بعضی از این نگاره‌ها مجزا از فضای حمام و در ارتباط با محیط بیرون ترسیم شده است.

از جمله شاخصه‌های ورودی در نگارگری‌ها می‌توان به تزیینات زیاد و متفاوت با سایر قسمتها، تفاوت ارتفاع نسبت به فضاهای داخل و تغییر سطح نسبت به فضای بیرونی اشاره کرد. همچنین در اکثر ورودیها طاق و قوس دیده میشود. این خصوصیات بیانگر تفاوت فضایی آن نسبت به سایر بخش هاست. در همه این آثار ورودی‌ها دارای تزیینات خاص اند.

***سربینه

سربینه حمام ایرانی فضایی است که پس از ورود به بینه برای درآوردن کفش و عوض کردن لباس و بستن لنگ و آماده شدن برای شستشو وارد آن می‌شوند. این قسمت مانند سکویی اطراف بینه را احاطه کرده و مشتریان لباس‌ها را در آنجا کنده و در گوشه ای قرار می‌دادند. پس از استحمام نیز افراد وارد سربینه می‌شوند.

در این هنگام متصدی حمام به آنها دو لنگ می‌داده که یکی را دور کمر و دیگری را روی دوش انداخته و خود را خشک می‌کردند.این قسمت دارای ارتفاع بلندی است و اغلب با گنبد پوشیده می‌شود. به دلیل اهمیت این فضا تزیینات زیادی با رنگهای زیبا و مختلف در آن به کار رفته است.

بانی حمام تنها در پی کسب درآمد نبوده بلکه سلامتی جسم و روان مشتریان را نیز مد نظر داشته و با کمک هنرمندان واز تزییناتی چون کاشی کاری (هفت رنگ، معرق و معقلی)، آجرکاری، حجاری، کاربندی، نقاشی، گچبری و آهک بری (ساروج بری) برای ایجاد آرامش روحی در فضاهای مختلف حمام و درحین انجام اعمال مختلف در این فضاها استفاده کرده است.

بیشترین این تزیینات در قسمت سربینه به کار رفته است. بیشترین شکل هندسی که در سربینه‌ها مشاهده میشود شکل هشت ضلعی است. این فرم را می‌توان ناشی از سازه سقف این قسمت دانست. درواقع، به دلیل اینکه از گنبد برای پوشش سقف استفاده میشده مناسب ترین فرم همان هشت ضلعی است.

***میان در

میان در حمام ایرانی فضایی است که بین سربینه و گرمخانه حائل است. قسمت میان در معمولا از طریق یک یا دو راهروی مجزا به مستراح‌ها و اطاقهای تنظیف ارتباط داشت. اتاق تنظیف یا نظافت خانه جهت نظافت بدن، حنابندی و حجامت استفاده میشده است. فضای میان در معمولا به صورت هشتی یا یک دالان باریک و دارای ارتباط غیرمستقیم با بینه، گرمخانه، مستراح و اطاق تنظیف بود و علاوه بر مسیر ارتباطی عملکرد آن تنظیم تبادل حرارتی و رطوبتی و همچنین ایجاد فاصله و حریم بصری بین قسمتهای مختلف بوده است.

میان در به دو صورت هشت ضلعی یا مربع اجرا می‌شده و سقف آن که کلمبه یا ترکین یا کاربندی بسیار ساده ای بود. معمولا فاقد تزیینات مهم بود. این فضا را می‌توان اصلی ترین فضای ارتباطی دانست تزیینات میان در به صورت نقوش هندسی و مقرنس و آجرکاری یا فاقد تزیینات است.

***گرمخانه

گرمخانه حمام در ایران یکی از بخشهای مهم در است که پس از عبور از میان در به آن وارد میشوند، در گرمخانه افراد به شست وشوی خود می‌پردازند. در مجاور فضای گرمخانه در بعضی از حمام‌ها که بزرگتر و مجلل تر بوده اند استخری به نام چهارحوض قرار داشته است.

دلاکها نیز در این قسمت وجود دارند و به شست وشوی افراد می‌پردازند. گرمخانه دارای سقفی بلند و فضایی وسیع جهت شست و شوست. بررسی حمامهای قدیمی نشان می‌دهد که سقف این بناها بلند بوده و با گنبدهایی (کلمبه، ترکین، کاربندی و عرقچین) پوشانده شده اند: گنبد سربینه، گنبد اصلی گرمخانه و گنبدهای کوچک تر متعلق به فضاهای جانبی که در نگاره‌ها نیز ترسیم شده اند. گرمخانه به نسبت سربینه و ورودی از تزیینات کمتری برخوردار بوده است.

***خزینه

پس از عبور از گرمخانه (صحن حمام)، و بالارفتن از چند پله، مشتریان از یک ورودی کوچک به صورت دولا وارد خزینه می‌شدند، فضای خزینه گرم ترین و مرطوب ترین قسمت است و صرف نظر از ورودی کوچک آن کاملامحصور است. آب موجود در خزینه با دیگ بزرگی که در آن وجود دارد گرم میشد. مشتریان حدود چند دقیقه یا گاهی تا نیم ساعت در خزینه می‌ماندند تا بدن خیس بخورد.

سیستم تنظیم شرایط محیطی در حمام ایرانی به گونه ای بوده که حرارت و رطوبت به ترتیب از هشتی ورودی و بینه (نیمه گرم و نیمه مرطوب) به صحن حمام گرمخانه (گرم و مرطوب) و نهایتا به خزینه (بسیار گرم و بسیار مرطوب) بیشتر می‌شده است. خزینه در حمام‌های کامل سه عدد بوده که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در وسط آن دو، خزینه آب ولرم جای می‌گرفت. کسی در خزینه آب سرد و آب گرم نمی رفته است.این دو خزینه منبع تأمین آب بوده و از طریق دستکهای دو طرف خزینه می‌توانستند از آن آب برداشت کنند.

***گاوچاه و گاو رو

گاوچاه چاهی است به شکل چندضلعی یا استوانه، که عموما با آجر جداره سازی میشد و آب مصرفی مورد نیاز را تهیه و تولید میکرد. آب آن با نیروی گاو و کنترل آبکش به داخل حوض ذخیره آب بر روی بام منتقل میشده است. گاورو نیز فضایی معماری با سطح شیبدار است که عموما مسقف بوده و طول آن کمی بیشتر از عمق چاه است.

***چاله حوض

برای رعایت در گرم شدن و سرد شدن تدریجی بدن در حمام ایرانی فضای رختکن و گرمخانه با راهرویی پیچ در پیچ و سقفی کوتاه به نام میاندر به هم متصل می‌شده است. در جنب خزینه، مخزن آب سرد وجود داشته که علاوه بر تأمین آب خزینه در بعضی از حمام‌ها از آن برای آببازی نیز استفاده می‌کردنداین قسمت چال حوض نام داشت.

***ویژگی‌های معماری

یکی از الزامات معماری ساختمان حمام ایرانی، که در خصوصیات حمام‌های خوب از آن یاد میشود، وسعت و دارا بودن سقفی بلند و پنجره هم برای روشنایی و هم برای تهویه است.

گنبد سربینه، گنبد اصلی گرمخانه است که صحن اصلی است و گنبدهای کوچک تر که متعلق به فضاهای جانبی است.

شکل هشت ضلعی که در سربینه و گرمخانه وجود دارد بیانگر هندسه ای است که گنبد روی آن شکل می‌گیرد.

توجه به نکات فنی و اصول ساختمانی حمام در ایران شامل تأمین آب و نحوه استفاده از گاوچاه و گاورو، و حفظ آزاره‌ها با پوشش کاشی از اصول مهم معماری حمام ایرانی است.

تزیینات به کار رفته در سربینه بیشتر از گرمخانه است و تزیینات به کاررفته در نما با جزئیات زیاد و تزیینات پرسپکتیو کمرنگ تر است.

از جمله عناصر تأسیساتی که در بام دیده میشود باید به دودکشها و گنبدهای پوشش بام اشاره کرد.

از آنجا که بخش عمده‌ای از سطوح جانبی اکثر حمام‌ها در داخل زمین بوده، لذا نور آفتاب از طریق نورگیرهای سقفی و یا پنجره‌های زیر طاق وارد فضای داخلی میشده است. بدین منظور شیشه‌های محدب شکل به نام گل جام بر بالای گنبد نصب میشده و اطراف آن را با مالت ساروج و یا مومینه آبندی می‌کردند.

در شب یا مواقعی که روشنایی کافی نبوده نور داخل توسط چراغ دستی تامین می‌شده است.

فراهم نمودن شرایط مناسب برای شستشو، علاوه بر کنترل میزان حرارت، رطوبت و نور، مستلزم تنظیم مقدار تهویه در حمام ایرانی نیز بوده است. زیرا شستشوی تعداد زیادی از افراد در یک زمان، به علاوه رطوبت و سنگینی هوا و استفاده از چراغهایی که تولید دود و گاز کربنیک میکردند و محصور بودن فضاها، نیاز به تهویه کنترل شده در فضاهای مختلف داشته و اگر این امر رعایت نمیشده، باعث تنگی نفس و یا حتی خفگی افراد می‌گردیده است.

باز کردن پنجره‌های زیر طاق، در مواقعی که هوای حمام سنگین و آلوده بوده و همچنین استفاده از روغن و یا نفت تمیز برای چراغ و خاموش کردن چراغ در بیرون از محوطه از جمله تمهیداتی بوده که برای سالم نگاه داشتن هوا به‌کار گرفته شده است.

***مصالح به کار رفته در ساخت حمام

انواع عمومی آنها، مانند سایر ابنیه، جنبه استفاده عام داشته و برای استفاده نسل‌های متمادی از آنجا که حمام‌ها احداث می‌شده، لذا مصالح بکار رفته در آن، در کلیه اقلیم‌های ایران، از نوع بادوام و مرغوب بوده است. بدین جهت دیوارها و طاقهای قوسی عمدتا با آجر اجرا میشده است.

در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ها از سنگ برای بدنه و روستاهای کوهستانی از تیر چوبی استفاده می‌شده است.

در حمام‌های مجلل، دیوارها را تا ارتفاع حدود ۸۰/۱متر با کاشی پوشش می‌دادند و مابقی را با آهک اندود می‌کردند.

کاهگل برای پوشش بام استفاده می‌کردند در دیوارها نیز مانند طاق‌ها آهک اندود می‌کردند و گاهی و جهت زیبایی، روی آن را آهکبری می‌کردند. روی طاق آجری حمام ایرانی را به دلیل بارندگی زیاد مستقیما اندود آهک میکشیدند.

در سایر اقلیم‌های ایران، بام را نیز مانند سایر ساختمان‌ها با کاهگل اندود میکردند و در حمام‌های مهمتر، روی طاق را آجرفرش می‌کردند.

از کارهای فنی و مهم آب بندی خزینه آن بوده است. این کار اگر صحیح انجام نمی شد، خزینه احتیاج به تعمیرات مداوم داشته که باعث کسادی بازار و صرف هزینه زیاد میشد. بدین جهت آب بندی خزینه کار هر بنایی نبوده و امری تخصصی محسوب می‌شده است.

برای دیوارها و کف خزینه، از مالت ساروج استفاده می‌کردند، ولی برای قرار دادن تیان و آب بندی آن، از ساروج مخصوص اینکار استفاده میشده است.

این ساروج در عین چسبندگی به مصالح بدنه خزینه و صفحه مسی تیان، میبایستی قدرت تحمل حرارت تون و فشار آب را هم داشته باشد، بدون آنکه از خود آبی عبور دهد.

از آنجا که اکثر هنرمندان و بنایان ماهر فوت و فن کار خود را به دیگران نمیگفتند، هر بنایی روش خاص خود را در مورد مواد مختلف و مقدار استفاده از هر یک از آنها را برای ساختن این مالت داشته است.

***تاثیر اقلیم در معماری حمام

در مناطق تحت نفود اقلیم خشک میزان تبخیر وتعرق حاصل از سطوح آب‌ها و پوشش رویشی و خاک پیش از میزان بارندگی میباشد؛ از این رو نیاز آبی محیط از طریق بارندگی تامین نمی‌گردد. ذخیره همیشگی آب‌های زیر زمینی نیز نیاز آب یاری را کفاف نمی‌کند.

***اقلیم سرد

کوهستان‌های غربی که دامنه‌های غربی رشته کوههای مرکزی ایران را شامل می‌شوند با توجه به این که میانگین دمـای هـوا در گرمترین ماه سال در آنها بیش از ۱۰ و میانگین حداقل دمـای هـوا کمتر از ۳ – درجه سانتیگراد است. گرمای شدید دره‌ها در تابستان زیاد و در زمستان بسیار کم است.زمستان‌های طولانی، سرد و سخت بوده و چندین ماه از سال زمین پوشیده از یخ است. میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است. فصل بهار کوتاه بوده و زمستان و تابستان را از هم جدا کند شهر‌های تبریز، ارومیه، سنندج وهمدان را می‌توان در این اقلیم قرار داد.

در سراسر این منطقه از آذربایجـان تا فارس زمستان‌ها به شدت سرد است سرما از اوایل آذر ماه شروع می‌شود و تا آخر فروردین ماه کم وبیش ادامه می‌یابد. تنها تفاوت بین معماری این مناطق و مناطق گرم و خشک، تمایل و ضرورت استفاده از حرارت ناشی از تابش آفتاب در داخـل ساختمان در فصل زمستان است ولی در هر صورت برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب پوشش سطوح خارجی به رنگ تیره انتخاب شده و ابعاد پنجره‌ها نیز نسبت به مناطق گرم و خشک افزایش یافته است.

***سخن آخر

حمام در ایران از مهمترین و قدیمترین بناهای معماری ایرانی اسلامی است و یکی از نمادهای فرهنگی و هنر این سرزمین کهن است، شیوه‌ها و تکنیک‌های به کار گرفته در ساخت این بناها در ایران غالبا از یک الگو مشترک پیروی می‌کرده و مبتنی بر ویژگی‌های کارکردی وعملکردی آن بوده است سیستم‌های گرمادهی به کار گرفته در حمام ایرانی از نقاط برجسته و متمایز کننده این بنا نسبت به سایر بناهای تاریخی ایران است.

معماری حمام ایرانی دارای اشتراکات فیزیکی است، مثلا بینه، میان در و گرمخانه از جمله فضاهایی است که در کوچک ترین حمام‌های خزینه دار و حتی حمام‌های نسل اول درون خانه‌ها نیز شمای اصلی خود را حفظ کرده اند.