تلألو زیبایی هنر و معماری در حمام‌های تاریخی اردبیل

 حمام‌ها با قدمتی چند صد ساله، یکی از ارکان مهم در فرهنگ تمامی مردم ایران و بخشی از فرهنگ این دیار کهن است.

استان اردبیل نیز با پیشینه تاریخی خود دارای حمام‌های سنتی متعددی است و به روایت تاریخ، حمام‌های اردبیل در کل ایران زمین به جهت ساخت، معماری، نقاشی و توجه ویژه در نگهداری بی‌همتا بوده و هم‌اکنون برخی از این حمام‌ها با توجه به بلااستفاده بودن به موزه تبدیل شده است.

حمام ظهیرالاسلام(آقانقی)

حمام آقانقی(ظهیرالاسلام) یکی از حمام‌های تاریخی اردبیل است که از دوران صفویه به جای مانده است. این حمام را شخصی به نام ظهیرالاسلام در دوره صفوی بنا نمود و ۲۰۰ سال بعد بخش‌هایی به آن اضافه شد.

در زمان قاجار فردی به نام «آقا نقی موتمن الرعایا» این حمام را خریداری و بازسازی نموده و به همین دلیل این حمام به نام هر دو نفر نامیده می‌شود. این حمام تاریخی امروزه پس از بازسازی های انجام یافته تبدیل به موزه مردم شناسی اردبیل شده است.

در این بنا دو مرحله ساختمان متفاوت با فاصله زمانی حدود ۲۰۰ سال قابل تشخیص است. این مطالعات نشان می‌دهد که مصالح بخش چال حوض حمام حدوداً ۶۵۰ سال قدمت دارد و مصالح دیگر قسمت‌ها در حدود ۴۵۰ سال. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۹۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در این موزه علاوه بر نمایش ۳۳ نوع مجسمه با پوشش محلی مردم استان اردبیل، آثار و دست نوشته‌های مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی این منطقه جمع‌آوری و عرضه شده است. این موزه محل مناسبی برای آشنایی با نحوه زندگی، آداب و رسوم پوشش محلی مردان و زنان، نحوه پخت غذاهای محلی و آیین‌های خاص این استان است.

حمام آقا نقی با زیربنای ۷۲۰ متر از دو قسمت واحد مردانه و زنانه تشکیل شده است. این حمام در میدان عالی قاپوی اردبیل اول خیابان اصلی سعدی واقع شده است.

بعد از عبور از درب حمام، وارد محوطه هشتی رختکن مردانه می‌شویم که در مسافتی قریب به ۵۶ متر مربع واقع شده و با پوشش گنبد ضربی که دارای تزئینات نقاشی می‌باشد پوشانیده شده است و سکوهای رخکتن مردانه در اضلاع شمال غربی آن هنوز باقی مانده است.

این حمام سه بخش اصلی دارد: سربینه و گرمخانه و چال حوض. قسمت میانی سربینه فضایی با قاعده مربع است که طاق رسمی بندی مرتفعی آن را پوشانده است. طاق سربینه و رسمی بندی آن پوشیده از نقوش گیاهی و تصاویر مختلف بوده که سربینه را فضایی رنگی و مجلل می‌ساخته است. حوض هشت گوش میانی سربینه با جوی‌هایی تا لبه سکوها امتداد یافته است.بدین ترتیب مراجعان پس از شستن پا به سکوها می‌گذاشتند.

میان‌در، فضایی هشتی مانند است. راه خروج از سربینه و ورود به گرمخانه در امتداد محورهای این فضاهاست، اما این فضاها چنان قرار گرفته‌اند که جهت حرکت در میان در تا حد زیادی تغییر زاویه می‌دهد.

از طریق میان‌در از سربینه حمام وارد محیط وسیع گرمخانه مردانه می‌شویم که غریب به ۱۴۰ متر مربع مساحت داشته و هشتی به اضلاع ۵۵۷ متر مربع در وسط‌ها و فضاهای مختلف استحمام در اطراف آن که محوطه مستطیلی است به چشم می‌خورد.

در سوی جنوب غربی گرمخانه فضایی طبیعی قرار دارد که آن را با ردیفی از تویزه‌ها پوشانده‌اند و چال حوض بزرگی در میانه آن است. در طرفین این فضا طاق نماهایی برای شستشو و تماشای شناگران وجود دارد. آب حمام به صورت تلمبه تامین می‌گردید و پس از انبار خزینه با فضولات حیوانی گرم شده و به وسیله لوله‌های سفالی که در دیوار تعبیه گشته بود به سمت حوض گرم گرمخانه هدایت می‌شد.

حمام تاریخی ابراهیم آباد

حمام ابراهیم آباد، یکی از حمام‌های تاریخی اردبیل به شمار می‌آید که در محله ابراهیم‌آباد واقع در مابین ورزش و یاقوت و روبروی مسجد ابراهیم‌آباد قرار گرفته است.

این بنا همانند اکثر حمام‌های اردبیل متعلق به دوره قاجار بوده و تا سال ۱۳۶۸ مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این بنا از ابتدا تحت تملک خانواده واثقی بوده و در سال ۱۳۸۰ توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل خریداری شده که امروزه کاربری تالار رستوران به خود گرفته است.

منابع تامین‌کننده آب حمام ابراهیم‌آباد، شاخه فرعی رودخانه بالیخلو بوده که از جلو حمام می‌گذشته ولی این منبع در فصل گرم سال، جوابگوی تامین آب حمام نبوده و چاه‌های ایجاد شده در بخش شمالی بنا، عمده آب مورد نیاز حمام را تامین می‌کرده است. مصالح به کار رفته در حمام ابراهیم‌آباد مصالحی متناسب با کاربری خیس بنا می‌باشد.

پی بنا، سنگی با ملات شفته آهکی و ستون‌ها و پایه‌های باربر بنا، آجری با آجرهای بیست در بیست با پوشش کاشی تا ارتفاع ۲ متر و آهک‌بری در زیر گنبد می‌باشد. به دلیل مرطوب بودن بنا از ملات‌هایی همچون ساروج و ملات‌های آهکی در ساخت آن استفاده شده است.

همچنین مرطوب بودن فضا دلیلی بر استفاده حداکثر از مصالحی همچون سنگ در سکوها و نشیمنگاه‌ها، شیشه در روزنه‌ها و فلز در ساخت در پوشش تیان است.

حمام ابراهیم‌آباد دارای یک بخش ورودی (هشتی) می‌باشد که به عنوان فیلترى مابین سربینه و فضای بیرونی عمل می کند. با یک پله وارد سربینه می‌شویم که محلی برای تعویض و نگهداری لباس و کفش بوده است. فرم پلان به صورت هشت و نیم هشت با سکوهای سنگی در اطراف است.

انباری در قسمت جنوب غربی سربینه و میاندره در قسمت شمال شرقی آن واقع شده است. بعد از طی کردن مسیر میان‌در به فضای گرمخانه می‌رسیم که سقف دارای کاربندی و گنبد عرقچین است. پوشش سربینه با کاربندی آجری و گنبد عرقچین است که به صورت یک پوش عمل می‌کند.

نظافت‌خانه حمام نیز در محوطه گرمخانه و در ضلع شرقی آن واقع شده و پوشش آن طاق چهاربخشی می‌باشد. تون (تشخانه) در شمال غربی حمام واقع شده است. پلان گرمخانه شامل دو بازوی کناری با پوشش طاق و یک فضای مرکزی دارای خزینه با پوشش گنبدی است.

امروزه کاربری حمام ابراهیم‌آباد، رستوران سنتی است که بخش‌های متفاوتی دارد و آن را رستوران هشت بهشت نامیده‌اند. بخش اول در حال حاضر به قهوه‌خانه تبدیل شده است.

بخش دوم که لژ خانوادگی گفته شده همان سربینه حمام قبلی بود که در حال حاضر حوضی در وسط این بخش قرار دارد و دور آن سکوهایی برای نشستن تعبیه شده است. که نام این مکان را چایخانه گذاشته‌اند.

بخش سوم قسمتی از گرمخانه و خزینه است که اختصاص به رستوران سنتی و سلطنتی دارد. نام فعلی که برای این بخش انتخاب کرده‌اند، رستوران نمکدون است.

حمام تاریخی پیرزرگر

حمام مربوطه به دوره قاجاریه که سال ۱۳۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این حمام به‌علت قرارگیری در محله قدیمی پیرزرگر و روبروی مسجد تاریخی همان محله به حمام پیرزرگر معروف شده که دارای دو بخش مردانه و زنانه است.

حمامی که در بدنه سقف گنبدی‌اش ، نقاشی‌های زیبایی از پرواز ملائک و گل و بوته‌های شاه عباسی و اسلیمی توریقی چشم هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌کند.

در این حمام درب ورودی و راهروی ساده و بی‌آلایشی چشم نوازی می‌کند. اما رختکن آن شکل قدیمی خود را حفظ کرده است. سکوی قدیمی، شاه‌نشین‌ها، کف سنگ‌فرش و حوض سنگى هشت ضلعى با چهار بازوى سنگى که با یک پله کوچک به سکوى رختکن منتهى مى‌شود.

سقف رختکن با نواری که با گل‌هاى تکرارى نقاشى شده، تزیین شده و این نوار از پایین به آویزها و از بالا به عرقچین گنبد ادامه دارد. رویه گنبد با عدد «بته ترمه» بزرگ به چهار قسمت تقسیم شده است. بین آن‌ها، تصاویرى از ملائک و گل و بوته‌هاى اسلیمى نقاشى شده است. اما در زیر عرقچین، کنگره‌اى مرکب از ۱۶ آویز به صورت گردنبندى قرار گرفته که در متن آن‌ها گل و بوته‌هاى اسلیمى نقاشى شده است. یک ردیف پایین‌تر در رویه دوازده آویز، صحنه‌هاى مجلسى نقاشى شده است.

بقیه آویزها و چهار فیل‌گوش میان آن‌ها، سفیدکارى شده و آثار نقاشى آن از بین رفته است. نقاشى‌هاى دیوار شاه‌نشین‌ها هم در نتیجه سفیدکارى از بین رفته است ولى نمونه نقاشى‌هاى شاه‌نشین‌ها را مى‌توان در شاه‌نشین سمت راست در ورودى حمام دید. این شاه‌نشین با یک دیوار جدید از رختکن جدا شده و به صورت انبار خرده‌ریز درآمده است. در یکایک دیوارهاى آن، نقاشى‌هاى قدیمى دیده مى‌شود.

داخل حمام، به صورت چهار تاقى بلند با آویزهاى متعدد و یک گنبد کوچک نسبت به وسعت حمام است و ابعاد آن ۵×۴ متر است. دیوار خزینه آب گرم و در ورودى، با تاق‌نماى کم‌عمق ساخته شده است.

حمام اوچ دکان اردبیل

حمام اوچ دکان در محله اوچ دکان اردبیل قرار گرفته و به دلیل قرارگیری در این محله این نام را گرفته است. حمام اوچ دکان نیز همانند اکثر حمام‌های تاریخی اردبیل، از دوران قاجار به جا مانده است.

این بنا بر اساس کتیبه کاشی سردر آن در حدود سال ۱۲۵۹ هجری قمری توسط شخصی از خاندان صادقی اردبیل ساخته شده است. متن کتیبه مشتمل بر سه بیت شعر حاوی نام بانی، ماده تاریخ و توصیف حمام است.

حمام اوچ دکان با نقشه مستطیل شکل دارای بخش‌های مختلف از جمله ورودی و هشتی پشت سر آن، رخت کن،گرمخانه، حوضخانه و بخش‌های دیگر است.

ویژگی برجسته این بنا نقاشی‌های بسیاری بود که تقریبا بر تمام سطوح داخلی بنا کشیده شده و مشتمل بر نقوش انسانی،گیاهی و اسلیمی بوده است‌. بخش قابل توجهی از این تزئینات در دوره اخیر با لایه‌ای از گچ پوشیده شده است. این بنا دارای گرمخانه‌ای مستطیل شکل است که به‌وسیله یک محوطه چهار ضلعی و راهرویی زانویی مانند به سربینه متصل می‌شود.

بنا در اصل دارای دو بخش مردانه و زنانه بوده که اکنون تنها بخش مردانه آن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حمام تاریخی شیخ

حمام حاج شیخ واقع در میدان عالی‌قاپو شهر اردبیل بوده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که قدمت این حمام تاریخی مربوط به اواخر دوره صفویه بوده و این حمام به دلیل متعلق بودن به «حاج شیخ» به این نام معروف شده است و این حمام هم‌اکنون به عنوان موزه صنایع دستی استفاده می‌شود.

ورودی بنا از طریق یک هشتی زیبا پوشش گنبدی مدور است و غرفه‌های اطراف آن با طاق‌های جناغی مسقف شده است؛ این بخش نقاشی‌های زیبایی داشته که بخش عمده آن‌ها در سفیدکاری‌ها، از بین رفته و تنها قسمتی از نقوش گل و بوته و اسلیمی ساده باقی‌مانده است.

بخش اصلی حمام ۲ شاه‌نشین بزرگ متقابل و ۲ نیم‌گنبد کوچک دارد که به خزینه آب گرم و در ورودی منتهی می‌شود و گنبد اصلی مرتفع بوده و بر ستون‌ها و طاق‌های کناری تکیه زده است.

داخل حمام شیخ، ۲ شاه‌نشین بزرگ متقابل و ۲ نیم‌گنبد کوچک وجود داشته و گنبد اصلی بلند و با آویزهای گسترده بر طاق‌نماها و نیم‌ستون‌های مربع تکیه دارد. خزینه حمام شیخ به‌صورت یک اتاقچه بوده و به جای دراز دیواری استفاده شده بود، به کاربران اجازه می‌داد تا با سطل، آب مصرفی خود را از آن‌جا بردارند که بعدا با تغییر کاربری دیوار نیمه‌کاره نیز تبدیل به در شد.

حمام تاریخی منصوریه

حمام محله‌ای منصوریه که در مجاورت مسجد منصوریه واقع شده یادگار دوره قاجار و دارای سبک معماری این دوره و مشابه حمام‌های هم‌دوره خود همچون حمام ابراهیم آباد، سیدآباد و یعقوبیه است.

ورود به داخل بنا از طریق هشتی مستطیل شکلی میسر می‌گردد. پوشش این بخش تخت و دارای اتاقکی جهت تون تاب (کارگر حمام) بوده که در حال حاضر این اتاقک تخریب شده است.

پس از گذر از هشتی با دو زاویه ۹۰ و ۴۵ درجه وارد بخش سربینه با پلان هشت و نیم هشت می‌شویم این بخش در کاربندی‌های سقف دارای تزئینات نقاشی با طرح‌های اسلیمی بوده که در حال حاضر بر روی نقاشی‌های باقیمانده اندود گچ کشیده شده است. پوشش این بخش گنبد عرقچین با کاربندی بر روی زمینه هشت است.

تزئینات به‌کار رفته در بخش سربینه شامل نقاشی‌هایی در طرح‌های اسلیمی و گل و گیاه بوده که بخش‌هایی از آن در اثر آتش سوزی از بین رفته ولی قسمت‌هایی از این تزئینات در زیراندود گچ حفظ شده است. این بخش همچنین دارای گنبدی با کاربندی اجرا شده بر روی زمینه هشت و نیم هشت بوده که علاوه بر نقش سازه‌ای نقش تزئینی را نیز ایفا می‌کند. همچنین در بخش‌هایی از سربینه از کاشی لعاب‌دار در رنگ‌های متنوع همچون فیروزه‌ای استفاده شده است.

بنا دارای پی سنگی با ملات شفته آهکی و جرزها و پایه‌های آجری به ضخامت ۸۰-۱۰۰ سانتیمتر می‌باشد که در مقابل نیروهای رانشی گنبد در طول زمان مقاومت کرده‌اند.

به گزارش خبرگزاری فارس از اردبیل، این‌ها تنها چند مورد از حمام‌های تاریخی استان اردبیل که نشان از تاریخ غنی این خطه از کشور را دارد بوده است.

حمام‌ها نه تنها بخشی از تاریخ ما، بلکه تشکیل‌دهنده قسمت اعظمی از هویت‌مان طی سده‌های گذشته بوده‌اند. اکنون این وظیفه ماست که با حفظ و حراست از آنها و ارزش نهادن به حمام‌ها با معرفی‌شان به نسل‌های فعلی، به حفظ و بقای آن‌ها کمک کنیم.

فارس