تاثیر اقلیم در معماری مساجد سیستان و بلوچستان
مسجد از همان صدر اسلام جایگاه ویژه ای در میان مسلمانان پیدا کرد و علاوه بر آنکه مکانی برای عبادت محسوب می شد کم کم به محلی برای تحصیل و تدریس علوم دینی، شور و مشورت و مکانی برای حل مشکلات نیز تبدیل شد.
مساجد در هر شهر و دیاری دارای ویژگی های خاصی است که نشان دهنده نوع معماری، اقلیم و فرهنگ مردمان آن دیار است، در میان آثار تایخی کشورمان هم مساجد زیادی دیده می شود که دارای جایگاه ویژه است.
برخی از آن ها از گذشته های دور باقی مانده، برخی در دل سنگ ها و صخره ها ساخته شده و برخی دارای رنگ ها و تصاویر اسلیمی است.
هنرهای مردمان هر دیار را می توان در مساجد آن دیار هم یافت، سیستان و بلوچستان هم اگرچه در اقلیم گرم و خشک واقع شده، اما مساجد آن دارای رنگ های زیبایی است و نشان می دهد مردم این دیار زیبایی را در مساجد می بینند.
شمال تا جنوب استان مساجد زیادی وجود دارد که برخی از آن ها گونه شناسی ویژه ای دارند و معماری اصیل اسلامی را با فرهنگ و اقلیم جنوب شرق کشور تلفیق می کنند.
اقلیم و اعتقادات؛ موثر در معماری مساجد سیستان و بلوچستان
محمدعلی ابراهیمی، پژوهشگر میراث فرهنگی با اشاره به ۳۰ مرداد و روز جهانی مساجد به خبرنگار ما بیان کرد: مساجد سیستان و بلوچستان نشأت گرفته از نوع اعتقادات و مذهب ساکنان این دیار بوده، در سیستان مسجد جامع شهر زرنج پایتخت امپراتوری صفاریان یکی از قدیمی ترین مساجد این خطه به مسجد آدینه هم مشهور بوده و به دستور یعقوب لیث صفاری در زرنج بنا شده است.
وی ادامه داد: مسجد جامع زرنج از بزرگترین مساجد با معماری بومی و سنتی در این منطقه بود که الگوها و معماری آن اسلامی و برگرفته از معماری اشکانی و ساسانی بود و در بلوچستان مسجد دزک سراوان و فیض رحمان زاهدان از مساجد کهن استان است.
پژوهشگر میراث فرهنگی اظهار کرد: در ساخت مساجد عوامل مختلفی از جمله اقلیم تاثیرگذار است، سیستان و بلوچستان از سیستان، سرحد و مکران تشکیل شده، آب و هوای سرد و خشک و بیابانی، گرم و خشک، ناحیه مرطوب حاشیه سواحل را دارد که این نوع اقلیم بر ساخت مسجد تاثیر گذاشته است.
ابراهیمی تصریح کرد: در شمال استان مساجد با نوع معماری و مصالحی از جمله خشت، گل و چینه ساخته میشود که سیستم سرمایش و گرمایش را تامین کند، در مناطق مرکزی و جنوب استان مصالح گیاهی نظیر برگ نخل با همراهی خشت، گل، چینه و آجر استفاده میشود.
وی تصریح کرد: مذهب و اعتقادات بر نوع معماری مساجد تاثیر دارد در شمال استان مذهب تشیع و در جنوب استان تسنن وجود دارد که اعتقادات آنها بر نما و شکل ساخت مساجد تاثیرگذار است.
معماری ویژه مساجد جنوب شرق کشور
پژوهشگر میراث فرهنگی عنوان کرد: مساجد ایرانی دارای قسمت های مختلف از جمله صحن، شبستان، رواق ها، مناره ها، دیوارهای اطراف، چلهخانه ها، حوض خانه ها و وضوخانه ها هستند.
ابراهیمی تصریح کرد: در سیستان و بلوچستان چند گونه معماری مسجد شامل شبستانی، دو شبستانی، صحن و شبستان و رواق دیده می شود، در شمال استان با توجه به اینکه مصب آب رودخانه هیرمند تغییر می کرد و تحت تأثیر خشکسالی و ترسالی بوده نمونه های مساجد قدیمی کمتر دیده می شود، هر چند که مسجد کهن دولت آباد در این منطقه ثبت ملی شده است و مسجد زرنج قابلیت ثبت دارد.
وی گفت: در شمال استان معماری شبستانی با سقف گنبد دار و چهارطاقی ها دیده می شود، با توجه به اینکه ساکنان سیستان شیعه هستند مساجد دو مناره ای است و در جنوب استان مساجد کهن به صورت تک مناره بودند، اما مساجد امروزی مانند مسجد مکی چهار مناره دیده می شود.
مساجدی که با تزیینات پاکستانی دیده می شوند
پژوهشگر میراث فرهنگی افزود: مسجد تیس در جنوب استان ۲ شبستان زمستانی و تابستانی دارد، در مساجد کهن مانند مسجد دزک علاوه بر صحن شبستان رواق های متعددی دیده میشود و کاربری مکتب خانه و حوزه علمیه هم دارد، این مسجد از نمونههای ارزشمند و کهن در ایران است و شکل اولیه مساجد ایرانی اسلامی را در خود دارد.
ابراهیمی بیان کرد: کارکردهای مختلفی برای این نوع مساجد در منطقه سیستان وجود دارد که در زمینه آموزشهای دینی، مکتب خانهها، حوزه علمیه، امورات اجتماعی، کمک به ازدواج و مستمندان نمونه آن است.
وی بیان کرد: مساجد استان از صحن، شبستان، رواق ها و مناره ها با تزیینات مختلف دیده می شود، با توجه به همجواری با افغانستان و پاکستان به دلیل تعاملات و اشتراکاتی که اقوام ساکن در استان با کشورهای هم مرز دارند معماری ایرانی بر آن کشورها و معماری آن کشورها نیز بر معماری سنتی ما تاثیر داشته است و همین امر سبب شده در منطقه سیستان و بلوچستان مساجدی با تزیینات پاکستانی دیده شود.
درباره نویسنده
نویسنده