باغ فین کاشان؛ مهارت در معماری ایرانی

باغ فین از معروف‌ترین و مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری کاشان است که نه‌تنها به‌عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است؛ بلکه جزو ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی به حساب می‌آید.

باغ فین نمونه‌ای برتر و معروف از معماری باغ‌های ایرانی است. این باغ به حدی زیبا است که از آن به‌عنوان نمونه کامل باغ‌سازی ایرانی یاد می‌کنند. باغ فین به‌لطف وجود فواره‌های متعدد، صدای دلنشین آب و درختان سربه‌فلک‌کشیده، مکانی رویایی برای گشت‌وگذار به شمار می‌رود؛ به‌خصوص که چای‌خانه آن نیز این فرصت را برای شما فراهم می‌کند تا نهایت لذت را از این لحظه‌های ناب ببرید.

موقعیت جغرافیایی

باغِ زیبای فین، در محله‌‌ای به نام فین و در ۹ کیلومتری شهر کاشان قرار دارد. وسعت این باغ افزون بر ۲۳هزار مترمربع و دارای یک حیاط مرکزی است، که بوسیله‌ی دیوارهای بلند و برج‌های استوانه‌ای شکل احاطه شده‌ است.  انتخاب این نوع الگو و محصور کردن زیبایی‌های باغ در پناه دیواری بلند، استفاده شاهانه از باغ را به رخ می‌کشد. به واسطه همین دیوارها ساکنان می‌توانند در پناه برج و بارو، بستری امن داشته باشند و به‌خاطر حجم، شکل و ارتفاع، جلال و شکوهی شاهانه به نمایش گذاشته می‌شود. در مجموعه باغ فین، حمام معروف و تاریخی به نام «حمام فین» قرار دارد. علت شهرت حمام فین از این حیث است که در سال ۱۸۵۲ میلادی، «امیرکبیر» صدر اعظم مشهور ایران توسط ناصرالدین‌شاه در این مکان به قتل رسید.نام باغ زیبای فین در سال ۱۳۱۴ جزء آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

تاریخچه باغ

درباره قدمت باغ فین حرف‌وحدیث بسیار است؛ برخی قدمت اولیه باغ را به زمان اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسله ساسانی، نسبت می‌دهند؛ اما برای اولین بار در منابع تاریخی، در زمان یعقوب لیث صفاری، بنیان‌گذار سلسله صفاری، همراه با لشکر عرب از بیابان‌های مرکزی ایران حرف از یک باغ در این منطقه به چشم می‌خورد. این منبع از وجود چشمه و باغ در ناحیه‌ای کویری خبر می‌دهد. برخی دیگر از کارشناسان بر اساس منابع تاریخی، قدمت باغ فین را مربوط به دوران سلطنت آل‌بویه (۱) می‌دانند. بعضی نیز وجود باغ فین و توسعه و پیشرفت آن را مربوط به دوران ایلخانی می‌دانند. یاقوت حموی، جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس مشهور قرن هفتم هجری قمری، نیز از گشت‌وگذار مردم کاشان در اطراف باغات فین سخن به میان آورده است. 

 باغ فین در دوران صفوی

در سال ۹۵۱ خورشیدی و در اواخر دوران شاه طهماسب، دومین پادشاه سلسله صفوی، زلزله‌ای مهیب رخ می‌دهد و صدماتی جدی را به باغ وارد می‌کند. بقایای به جا مانده از آن زلزله در چند صد متری باغ فین امروزی وجود دارد و به باغ کهنه معروف است. پس از مرگ شاه طهماسب، دو تن از خاندان صفوی شامل شاه اسماعیل دوم و محمد خدابنده (پدر شاه عباس) به حکومت رسیدند و با حکومت ضعیف خود باعث شدند تا چندین سال حکومت کاشان در دست ترکمنان بیفتد و خرابی‌های بسیاری به بار آید.

شاه عباس یکم، نامدارترین و پنجمین پادشاه صفوی، پس از رفع فتنه ترکمن‌ها، دستوراتی را در جهت عمران و آبادانی کاشان و تدارک وسایل توسعه و ترقی صنایع محلی و بهبود اوضاع عمومی صادر کرد و آقا خضرنهاوندی، حاکم کاشان، مامور اجرای آن‌ها شد.در همین دوران بود که بنای باغ فین امروزی گذاشته شد و به باغ فین نو معروف شهرت یافت.

معماری باغ فین

باغِ وسیع فین، باغی است که از نظر معماری تمام اصول استاندارد باغ را رعایت کرده است. وقتی از فضای بیرون باغ به آن نگاه کنیم چیزی که می‌بینیم دیوارهای بلند و ضخیمی است که برج‌های نگهبانی در اطراف آن ساخته شده. همین دیوارهای بلند ذهن را برای مواجه شدن با شکوه و عظمت باغ آماده می‌کند. عمارت سردر در ورودی باغ قرار گرفته. این عمارت در دوره‌ صفوی ساخته شده و تالار آن نقش اتاق انتظار برای مراجعه‌کنندگان را داشته. در طبقه‌ اول، هشتی و تالار و تعدادی اتاق وجود دارد و در طبقه‌ دوم چهار ایوان ساخته شده که به کل باغ مشرف است.

همان‌طور که می‌دانید کاشان به‌خاطر قرار گرفتن در مرکز ایران آب‌و‌هوای خشکی دارد. تضاد رنگ خاک و کاه‌گل با سبزی درخت‌های باغ و صدای آب اولین چیزی است که شما را شگفت‌زده خواهد کرد. به طور کلی در ساختن باغ فین آب یکی از اصلی‌ترین عنصرها بوده. این آب هم همان‌طور که گفتیم از طریق چشمه‌ سلیمانیه تامین می‌شده.

آب چشمه قبل از ورود به باغ در استخر بزرگی جمع می‌شده و سپس به خاطر تفاوت ارتفاع بین سطح آب استخر و زمین در سرتاسر باغ پخش می‌شده. انتقال آب از طریق لوله‌های سفالی به نام تنبوشه صورت می‌گرفته که در سرتاسر باغ زیر زمین قرار داشته است.

آخر تنبوشه‌ها بسته بوده و این باعث می‌شده آبی که با فشار وارد لوله‌ها می‌شده از سوراخ‌هایی که در محل فواره‌ها کار گذاشته شده بیرون بزند. با همین راهکار آب به شکل‌های مختلف در باغ استفاده می‌شده. یکی از شکل‌های استفاده از آب، حوض‌ها هستند. مثلا حوض جوشان تعداد ۱۶۰ حفره دارد که نصف آن‌ها برای ورود آب و نصف دیگر برای خروج آب بوده و این باعث ایجاد تعادل و جلوگیری از سرریز شدن آب می‌شده.

در مرکزی‌ترین نقطه‌ باغ عمارت کوشک صفوی قرار دارد. در طول دوران پادشاهی صفویان به جزئیات این ساختمان اضافه شده. بنای اولیه کوشک در دوره‌ شاه عباس اول ساخته شده و در واقع قصر کوچکی برای مهمانی و مراسم‌ تشریفاتی بوده. جوی‌های آبی که از کنار کوشک می‌گذرند به حوض دوازده فواره منتهی می‌شوند. ساختمان کوشک چهارضلعی و چهارطبقه است.

متاسفانه بر اثر زلزله بخش‌های زیادی از ساختمان خراب شده اما با دیدن آن می‌توان جشن‌ها و مهمانی‌های شاهانه‌ای که در آن برگزار می‌شده را تصور کرد. در این جشن‌ها خانم‍‌ها در طبقه‌ بالا حضور داشتند و از طریق ایوان‌ها مراسم را تماشا می‌کردند.

این عمارت با نقاشی‌های زیبایی تزئین شده بوده که بخشی از آن در جریان حمله‌ افغان‌ها تخریب شد و بخش دیگر در دوره‌ قاجار با گچ پوشانده شد. در وسط طبقه‌ اول حوضی وجود دارد که به شترگلو معروف است. زیر حوض لوله‌ای به شکل حرف S وجود دارد که انتهای آن بسته است. آب بعد از وارد شدن به این لوله با فشار از خروجی آن که در داخل حوض است خارج می‌شود و به نظر می‌رسد چشمه‌ای در داخل حوض در حال جوشیدن است.

قسمت های مختلف باغ 

حوض جوشان باغ فین

یکی از بخش‌های جذاب باغ فین، حوضِ جوشان است. حوض جوشان دارای ۱۶۰ حفره بوده است. نحوه‌ی عملکرد این حفره‌ها طوری تنظیم شده بود که آب از حوض سرریز نمی‌شد. این ویژگی‌ جالب، باعث شد تا آن را به شاهکاری در هنر آب‌رسانی تبدیل کند. کف این حوض شگفت‌انگیز با کاشی‌، نقوشی زیبا از قالی‌های کاشان طراحی شده است. کاشی‌های این حوض، در اوایل دوره پادشاهی رضاشاه به‌وسیله چند غارتگر به سَرکردگی «نایب حسین کاشی»، کنده و به باغِ خصوصی برده شدند. متاسفانه تعدادی از این کاشی‌ها از بین رفتند و تعدادی که باقی مانده بودند نیز به موزه لوور پاریس فروخته شدند.

حوض دوازده فواره

یکی دیگر از شگفتی‌های باغ سرسبز فین، حوض دوازده فواره است. این حوض در زمان محمدشاه قاجار احداث شد. جالب است بدانید، دلیل بکار بردن حوض‌ و آب‌نما در باغ‌ها، ایجاد حسی روح‌‌بخش و آرامش در اثر تماشای آب زلال، شنیدن صدای آن و همچنین خنک‌کردن هوای محیط باغ است.

مردم این منطقه بر این باورند که با انداختن سکه‌ درون آبِ حوض، آرزوهایشان برآورده می‌شود. این کار نوعی تفریح محسوب می‌شود، با این حال فلسفه‌ی آن را می‌توان در ایرانیان باستان و آیین زرتشت پیدا کرد که آب را مقدس و مظهر پاکی می‌نامند و پیروان زرتشت قسمتی از دارایی خود را به الهه آب (آناهیتا) هدیه می‌دادند تا خانه‌هایشان پُربرکت شود.

حمام باغ فین

باغ فین دو حمام دارد. حمام سلطنتی در دوره‌ قاجار ساخته شده و متصل به آن حمام کوچک‌تری هم برای خدمه وجود داشته که مردم عادی بعضی روزها از آن استفاده می‌کردند. این حمام تمام بخش‌های سربینه، بینه، میان‌در و گرمخانه را دارد و در قسمت اصلی آن اتاق‌هایی به عنوان اتاق حجامت، اتاق شاه‌نشین و حوض‌هایی با آب گرم، آب سرد و آب نیم‌گرم وجود داشته.

حمام دیگر که قدمت بیشتری هم دارد حمام صفوی است. قتل امیرکبیر، صدراعظم معروف قاجار هم در همین حمام اتفاق افتاده و به همین دلیل به آن حمام امیرکبیر می‌گویند. اجزای اینجا با حمام سلطنتی تفاوتی ندارد و فقط در اندازه‌ کوچک‌تری ساخته شده. 

تیتر برتر

درباره نویسنده