از راه کوشک، محله‌ای در مسیر قصرها تا شاهکار معماری حمام قجر

در این برنامه که با بازدید از مکان بازارچه آقا کبیر، گذر عبیدزاکان و بناهای تاریخی همچون حمام قجر همراه بود، محمدعلی حضرتی‌ها نویسنده و قزوین‌پژوه توضیحاتی را در خصوص این آثار تاریخی و پیشینه آنان ارائه داد.

حضرتی‌ها با بیان اینکه خیابان عبیدزاکانی بخشی از مرکز محله درب کوشک است، اظهار کرد: در زمانه‌ای که چیزی به عنوان مدیریت شهری به اسم امروزی وجود نداشت، رشته‌های آکادمیکی مثل مطالعات شهری در دانشگاه‌ها تدریس نمی‌شد، شهرها بنا بر ذات طبیعی خود چند ویژگی داشتند که مهمترین آن سازگاری با اقلیم بود.

وی افزود: تمام شهرهای حوزه تمدنی ایران با اقلیم فلات ایران سازگار هستند، اگرچه ممکن است طی سال‌های مختلف در اقلیم دست برده شده باشد.

این نویسنده قزوینی بیان کرد: در محله‌ها یک موقعیتی را به عنوان مرکز محله داشتیم که یکسری خدمات شامل بهداشتی «حمام»، تامین آب آشامیدنی «آب انبارها»، نیازهای معنوی «مساجد و حسینیه‌ها»، خریدو‌فروش نیازهای اولیه ساکنان محله «بازارها و بقالی و…» را به مردم ارائه می‌داده است.

حضرتی ادامه داد: بعد از مرکز محله؛ بقیه گذرها و کوچه‌ها منتهی به فضاهای مسکونی می‌شده است، و مانند امروز نبوده که پایین هر واحد مسکونی یک واحد تجاری وجود داشته باشد که موجب نابه‌سامانی و آلودگی منظر شهری شود.

این استاد قزوین‌پژوه علت نامگذاری محله «راه کوشک» را اینگونه بیان کرد: در شمال شهر قزوین ابتدا در دورانی که اعراب قزوین را به تصرف درآوردند، شهر شاپوری قزوین ظرفیتی برای قوم مهاجر نداشته است، ناگزیر اقوامی که با اعراب در فتح قزوین مشارکت داشتند، در بیرون شهر مجبور به شهرک‌سازی شدند.

وی ادامه داد: چند شهرک در پیرامون قزوین شاپوری ساخته شد که در پایان قرن دوم در سال ۱۹۲، زمانی که هارون‌الرشید به قزوین می‌آید یک حصاری را دور این شهرک‌های اقماری می‌کشد و یک کلان شهر به نام قزوین شکل می‌گیرد.

حضرتی یادآور شد: درواقع قزوین یک شهر شاپوری دارد که هسته مرکزی شهر قبل از اسلام است و یک شهر هم در دوران اسلامی دارد که در شمال شهر قصرها و کوشک‌هایی ساخته شد که مسیرش از این محل بوده است، و به همین جهت به این محله «راه کوشک» گفته شده است.

وی با اشاره به اینکه یکی از این کوشک‌ها متعلق به وزیر قدرتمند آل‌بویه بوده که اصالتا طالقانی است، بیان کرد: صاحب بن عباد در سال ۳۷۳ هجری قصرهایی را ساخته و در قزوین عمران و آبادانی ایجاد کرده، از این‌ رو قسمت شمالی محله راه کوشک که از بوعلی شروع می‌شده به نام صاحب آباد مشهور بوده است.

این نویسنده قزوینی خاطرنشان کرد: گذر عبیدزاکان، حلیمه خاتون، گذر خلفا از مرکز محله‌های مجموعه راه کوشک به شمار می‌روند که، گذر عبیدزاکان از همه قدیمی‌تر است.

حضرتی‌ها در جریان بازدید از حمام قجر قزوین در خصوص ایل قاجار اظهار کرد: قاجارها یکی از ایلات تشکیل‌دهنده قزل‌باش‌ها هستند و اصالتی ترک دارند.

وی گفت: برخی به اشتباه اصالت قاجارها را به مغولان نسبت می‌دهند، اما در حقیقت قوم قاجار بقایای یکی از ایلات ترک زبانی هستند که ایرانیزه شده و فرهنگ ایرانی را پذیرفته و با آداب و رسوم ایرانی زندگی می‌کنند.

این استاد قزوین‌پژوه بیان کرد: این اقوام ترک که بخشی در آذربایجان ایران، برخی در ترکیه و برخی درشامات وجود داشتند بعد از آنکه تیمور آنها را منتقل می‌کند این اقوام لقب‌های خاصی پیدا می‌کنند.

وی ادامه داد: یک قوم از ترک‌ها به نام شاملو می‌شوند یعنی کسانی که از شام آمده‌اند، یک عده که محدوده بیزانس و ترکیه امروزی بودند معروف به روملو می‌شوند و یکی از این اقوام قاجارها بودند که در محدوده ایروان، باکو و گنجه مستقر بودند.

حضرتی تصریح کرد: وقتی قاجارها در دوره صفوی به قزوین کوچ داده می‌شوند، بیگلربیگی یا حاکمیت منطقه ایروان همچنان به دست قاجارها بود، برادران حسن خان و حسین خان سردار آخرین کسانی هستند که در ایروان حکومت می‌کردند که اصالتی قزوینی داشته و از نوادگان بانی بنای حمام قجر بوده‌اند.

وی با بیان اینکه در متون صفوی از حمام قجر به عنوان حمام شاهی یاد شده است، تاکید کرد: حمام شاهی بدان معنا که درخور شاه است، حمامی که شاه و دست‌اندرکاران حکومت صفوی استفاده می‌کردند.

این استاد تاریخ ادامه داد: حمام‌های قدیمی عمدتاً یک هشتی ورودی دارند که یک راه پر پیچ برای ورودی آن تعبیه می‌کنند و بعد از آن وارد سربینه می‌شوند، هریک از طاق‌نماهای سربینه به طبقات مختلف اجتماعی اختصاص داشته است.

وی تصریح کرد: به عنوان مثال در دوره صفویه، شاه و شاهزادگان در یک قسمت، امرا و مربیان شاهزادگان در قسمتی دیگر قرار می‌گرفتند و رخت و لباس خود را در این مکان درآورده و وارد حمام می‌شدند.

حضرتی بیان کرد: پیش از آنکه به گرمخانه و وارد فضای اصلی حمام بشوند، یک فضای میانجی به نام میان‌دَر وجود داشته است که هوای آن متعادل بوده تا فرد را برای هوای گرم حمام و همچنین هوای سرد سربینه برای برگشت از حمام آماده کند.

وی با اشاره به اینکه اکثر گرمابه‌های قدیمی سیستم گرمایش از کف داشته‌اند، یادآور شد: این حمام‌ها یک گلخنی داشتند که آنجا سوخت انجام می‌شده و گرما به وسیله کانال‌ها به مجموعه حمام هدایت می‌شده است.

این قزوین‌پژوه اظهار کرد: حمام‌ها معمولا یک قسمتی به نام چال‌حوض و یا به تعبیر امروزی استخر داشتند که افراد می‌توانستند در آن شیرجه بزنند، شنا کنند و حرکات نمایشی انجام بدهند.

وی افزود: زمانی که حمام قجر خریداری شد قسمت چال حوض به دلیل اینکه گرم کردن مجموعه در سال‌های پهلوی دوم سخت بوده است، کاملا با دیوار بسته بود، با بررسی‌ها که انجام شد متوجه شدیم این بخش کاملا سالم و بدون آسیب وجود دارد.

حضرتی با اشاره به درب غربی حمام قجر که به کوچه منتهی می‌شود، خاطرنشان کرد: در مقطعی چه بسا در شرایط دوران اشغال روس، بنا بر برخی ملاحظات مسیر ورودی حمام را برای خواص از سمت غربی قرار دادند که امکان مسدود کردن مجموعه باشد و رفت‌وآمدها به گونه باشد که جلب توجه نکند.

وی ادامه داد: به جهت مزاحمتی که نیروی اشغالگر روس برای مردم و علی‌الخصوص خانم‌ها داشته است یک درب مجزا تعبیه کردند تا با امنیت بیشتری از آن عبور و مرور کنند.

حضرتی در پایان گفت: سربینه این مکان قطعا پوشش گچی و مزین به تصویر قهرمانان اسطوره‌ای ایران، شاهان صفوی و قاجاری و داستان‌های شاهنامه بوده که متاسفانه اکنون اثری از آن وجود ندارد و در دوران متروک بودن حمام کاملا از بین رفته است.