آرامگاه «پهلوان محمود» در خیوه ازبکستان

مقبره پهلوان محمود (پوریای ولی) یکی از یادگاری‌های معماری شهر «خیوه» است. این مقبره متعلق به سال‌های ۱۸۱۰-۱۹۱۳ میلادی است.

مقبره پهلوان محمود یک مجموعه به اندازه ۵۰ متر در ۳۰ متر بوده، نخست بر روی قبر پهلوان محمود در سال ۱۶۶۴ میلادی یک ساختمان کوچک چوب و کاهگلی ساخته شد. بنا به کتیبه روی دروازه، تاریخ ساخت مقبره پهلوان محمود متعلق به سال ۱۷۰۱ میلادی یعنی زمان «شهنیازخان» است.

در سال‌های ۱۸۲۵ و ۱۸۳۵ میلادی به جای آن مقبره‌ای باشکوهی دارای طاق آجری به اندازه ۱۷.۵ متر در ۲۵.۵ متر، زیارتخانه به اندازه ۹ متر در ۹ متر و خانقاه به اندازه ۴ متر در ۴ متر ساخته شد. بعدا خان‌های خیوه از جمله «ابولغازی‌خان» سال‌های ۱۶۴۳-۱۶۶۳ میلادی، «شهنیازخان» سال‌های ۱۶۹۵-۱۷۰۲ میلادی، «محمد رحیم‌خان اول» سال‌های ۱۸۰۷ – ۱۸۲۶ میلادی، «تمورغازی‌خان» سال‌های ۱۸۵۷ – ۱۸۵۸ میلادی نیز در اینجا دفن شدند.

در سال ۱۹۱۳ میلادی به سرپرستی استاد «قربان‌نیاز» در طرف غرب حیاط یک قاری خانه دو طبقه و در مقابل آن ایوانی با ستون کنده کاری شده ساخته شد. در ورودی به مقبره در طرف جنوب واقع است. کف داخلی ایوان آجرچینی شده است. در یک طرف ایوان یک چاه وجود دارد.

در مقابل حیاط کوچک مقبره خانقاه دارای پیش طاق، در طرف راست ایوان و در طرف چپ قاری خانه واقع است. پیش طاق خانقاه با آجر تزیین شده است. فضای داخلی ساختمان به زیبایی تزئین شده است. در میان تزیینات رباعیات پهلوان محمود کتابت شده است. از در غربی خانقاه می‌توان به زیارتخانه وارد شد که در آن  سنگ قبر پهلوان محمود واقع است.

ساختمان‌های اصلی مقبره پهلوان محمود به سرپرستی «آدینه محمد مراد» ساخته شده است. کارهای تزیینی توسط «ملا نورمحمد قلندر اوغلی»، «صوفی محمد عبدالجبار اوغلی» و «عبدالله جن» انجام شده است. در زیارتخانه (سال ۱۸۱۰) و در بیرونی (سال ۱۸۹۴) توسط استاد «نورمحمد» کار شده است. در سال ۱۹۶۰ میلادی با مشارکت استاد «روزیمت مشریف‌اف» قاری خانه و ایوان تعمیر شده است.

در قرن نوزدهم در مقبره پهلوان محمود سبک معماری خیوه به طور روشن نمایان شده است.

در مورد موقعیت آرامگاه پوریای ولی دو نظریه وجود دارد. به روایتی، مقبره پوریای ولی در شهر خیوه ازبکستان قرار دارد. طبق منابع موثق، پهلوان محمود قتالی فرزند پهلوان پوریای ولی بوده و با عنوان محمود قتالی بن پوریای ولی از او نام برده شده است.

برخی از منابع کلمه «ابن» به معنی «فرزند» را حذف کرده‌اند و منابع معاصر نیز هر دو شخصیت را یکی فرض کرده‌اند. این اشتباه در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی نیز تکرار شده است؛ اما باید توجه کرد که پهلوان محمود قتالی هرچند که عارف و پهلوان نامداری بود، هرگز در شهرت و نام‌آوری به پدرش پهلوان پوریای ولی نرسید.

پس با اطمینان زیاد می‌توان گفت که آرامگاه پهلوان محمود قتالی، فرزند پوریای ولی، در شهر خیوه در ۲۵ کیلومتری جنوب شهر اورنگ مرکز خوارزم ازبکستان قرار دارد.

مقبره‌ دیگری نیز در شهر خوی در آذربایجان غربی وجود دارد که مردم شهر آن را با نام مقبره پیر ولی یاد می‌کنند. در سال‌های اخیر یادمانی بر فراز مقبره پوریای ولی ساخته شده است که شامل چهار ستون سنگی با سقفی روی آن می‌شود. در کنار این یادمان انگشتری با حکاکی پوریای ولی قرار دارد که جلوه زیبایی را به وجود آورده است. 

در بسیاری از اسناد مهم تاریخی در رابطه با این مقبره که از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی در خوی به شمار می‌رود، صحبت‌هایی به میان آمده است. در طوماری قدیمی که در عهد صفویه روی پوست آهو نوشته شده بود، صراحتا آمده است که پهلوان پوریای ولی از شهرستان خوی بود. متن کامل و تصویر این طومار در کتاب «ورزش باستانی ایران» نوشته دکتر پرویز ور جاوند وجود دارد. در کتاب «مرآت الشرق» زندگینامه پهلوان پوریای ولی و وجود مزارش در گورستان «پیر ولی» خوی ذکر شده است. 

در گیلان و در نزدیکی فومن و صومعه سرا نیز مقبره‌ای به نام پوریای ولی وجود دارد. در این میان با توجه به سند موثق بدست آمده از عهد صفوی پهلوان پوریای از اهالی خوی و سلماس بوده و در نهایت در همین شهر از دنیا رفته است و احتمالا مقبره منسوب به پوریای ولی در شهر خیوه نیز متعلق به پسر پوریای ولی محمود قتال بن پوریای ولی است که در طول تاریخ به اشتباه به مقبره پوریای ولی منتسب شده است.

مقبره موجود در فومن نیز در واقع تنها یک مرکز یاد بود برای پوریای ولی است که در طی قرون گذشته ساخته شده است. این مقبره در نزد اهالی شهر خوی به مقبره پیر ولی شهره است.

فارس