آثاری از شیخ بهایی در معماری حرم امام هشتم و حضرت علی (ع)

افراد بسیاری وجود دارند که به واسطه کار‌های نیک و اقداماتی که انجام داده‌اند، برای همیشه نام خود را آستان مقدس حضرت رضا (ع) ماندگار کرده‌اند؛ از جمله این اشخاص شیخ بهایی است که به «معمار حرم» معروف است و صحن انقلاب اسلامی یا همان صحن عتیق و کهنه از جمله اقدامات این حکیم و دانشمند بزرگ است.
به بهانه سوم اردیبهشت ماه سالروز بزرگداشت شیخ بهایی مروری بر شخصیت و اقداماتی که این عالم بزرگ در حرم مطهر رضوی انجام داده است، داریم.

بهاءالدین محمدبن حسین عاملی، معروف به شیخ‌بهایی از عالمان بزرگ شیعی در قرن دهم و یازدهم هجری است که در بعلبک در منطقه‌ای که امروزه با نام لبنان شناخته می‌شود، متولد شد. زادگاه او همواره یکی از مراکز مهم مذهب تشیع بوده و دانشمندان شیعی بسیاری از این ناحیه برخاسته‌اند. خاندان بهایی یکی از خانواده‌های معروف جبل عامل در آن دوران بوده‌اند که نسبشان به حارث همدانی، یار وفادار حضرت علی (علیه‌السلام) می‌رسد. پدر بزرگوار شیخ بهایی، عزالدین حسین بن عبدالصمد بن محمد بن علی بن حسین از فقیهان و دانشوران بزرگ قرن دهم هجری است که در دانش فقه، اصول، حدیث، رجال، حکمت، کلام، ریاضی، تفسیر، شعر، تاریخ، لغت و بسیاری از علوم رایج آن عصر مهارت داشت و از شاگردان ممتاز شهید ثانی بود.شیخ‌الاسلام عهد صفوی
شیخ بهایی از جمله نوادر روزگار است که در عرصه‌های گوناگون علمی، سیاسی و هنری شهرت جهانی دارد. بهایی در حوزه علوم عقلی و نقلی دارای تألیفات بسیار است و در فنون و علوم غریبه نیز دست توانایی داشته است.
این دانشمند و عارف نامدار در عرصه سیاست از فق‌های بزرگ عصر صفوی بشمار می‌رود و سالیان متمادی عهده‌دار مهم‌ترین منصب سیاسی مذهبی (شیخ الاسلام) در دولت شاه عباس اول مقتدرترین دولت صفوی بوده است. در قلمرو هنر معماری در رونق بخشیدن به شهر اصفهان و پدید آوردن آثاری ماندگار سرآمد مهندسان عصر خود به شمار می‌رفت.

تربیت‌شدگان شیخ‌الاسلام
شیخ بهایی شاگردان زیادی را پرورش داده است. گروهی از دانشوران نامی قرن یازدهم نزد وی درس خوانده‌اند که از جمله شاگردان او می‌توان به ملاصدرا شیرازی، ملا محسن فیض کاشانی، محمد تقی مجلسی پدر علامه محمد باقر مجلسی، محقق سبزواری، شیخ زین الدین عاملی، نوه شهید ثانی و… اشاره کرد.

سفر‌های ۳۰ ساله شیخ بهایی
شیخ بهایی بیش از ۳۰ سال از عمرش را در سفر به شهر‌های مختلف از جمله مصر، سوریه، حجاز، عراق، فلسطین، افغانستان و … گذراند و با علما و مردم آن مناطق به گفتگو پرداخت. او مُبلغ نستوه تشیع بود و رنج سفر را به جان خرید و برای زنده نگه‌داشتن فرهنگ شیعی زحمت فراوان متحمل شد. در آن دوران سفر کردن بسیار مشکل بود و مشکلاتی همچون خطر حمله دزدها، گرگ‌ها، گم کردن راه، تشنگی در بیابان ماندن و ده‌ها خطر دیگر انسان را تهدید می‌کرد، اما با این وجود شیخ بهایی دربار و مقام شیخ الاسلامی، ریاست علمای شیعه و مرجعیت مردم را کنار گذاشت و در میان عموم مردم رفت تا با درد آن‌ها آشنا شود و آنگاه به مداوای جامعه مریض اسلام پرداخت. او در سفر هم لحظه‌ای از تحصیل، تدریس، تبلیغ، عبادت و تألیف غافل نشد و برخی از کتاب‌هایش را در سفر‌هایی که به شهر‌های قم، کرمانشاه، گنجه، تبریز، هرات و مشهد داشته، نوشته است.

معمار چیره دست
در عرف مردم ایران، شیخ بهایی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، طراحی کاریز نجف آباد معروف به قنات زرین کمر، تعیین دقیق قبله مسجد امام اصفهان، طراحی نقشه حصار نجف، طراحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در مغرب مسجد امام اصفهان و نیز در مسجد گوهرشاد حرم مطهر حضرت رضا (علیه‌السلام)، طرح دیواری در صحن حرم حضرت علی (علیه‌السلام) در نجف اشرف به قسمی که زوال شمس را در تمام ایام سال مشخص می‌کند، طراحی صحن انقلاب اسلامی حرم مطهر به صورت یک شش ضلعی، اختراع سفیدآب که در اصفهان به سفیدآب شیخ معروف است، ساختن منارجنبان، طراحی گنبد مسجد امام اصفهان که صدا را هفت مرتبه منعکس می‌کند و ساختن ساعتی که نیاز به کوک کردن نداشت، ساخت گلخن گرمابه‌ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است، از دیگر آثار عمرانی این فیلسوف و معمار است.

 

۳۰۰ سال پیش، وقتی ‎شیخ بهایی حرم ‎امیرالمومنین را ساخت، روبروی ایوان طلا (باب الساعه) این آینه را تعبیه کرد تا زائران هنگام خروج، تصویر بارگاه مقابلشان باشد. مهندسی حرم حضرت امیر (ع) بدون تردید پیچیده‌ترین شاهکار شیخ بهایی است که این آینه، تنها بخش کوچکی از آن است.

وقف کتابخانه برای حرم
علاوه بر اقدامات عمرانی که توسط شیخ بهایی در حرم مطهر رضوی ایجاد شده است، قرآن‌های منسوب به دست‌خط امام علی، امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) که به خط کوفی و بر روی پوست آهو کتابت شده‌اند، در سال ۹۷۹ شمسی توسط شاه عباس اول صفوی و با وقفنامه‌ای به خط شیخ بهایی وقف آستان‌قدس‌رضوی شده است، شیخ بهایی علاوه بر وقف نامه‌هایی که خودش بر روی قرآن‌های خطی گنجینه قرآن حرم مطهر نوشته شد، در سال ۹۹۶ هجری – قمری ۳۶ نسخه خطی را وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرد.
شیخ بهایی همچنین وصیت کرد کتابخانه شخصی‌اش به حرم امام رضا (علیه‌السلام) هدیه شود که این میراث گرانقدر و وقفی شامل چهار هزار نسخه خطی و چاپ سنگی است که بیشتر آن‌ها در زمان حیات شیخ بهایی نوشته شده و وقفنامه آن به دستخط، مهر و امضای شیخ می‌باشد.وداع با دار فانی
نوشته‌اند روزی شیخ بهایی به همراه گروهی از شاگردانش برای خواندن فاتحه به قبرستان رفت. بر سر قبر‌ها می‌نشست و فاتحه‌ای نثار گذشتگان می‌کرد. تا اینکه به قبر بابارکن الدین رسید. آوایی شنید که سخت او را تکان داد. از شاگردان پرسید: شنیدید چه گفت: گفتند: نه.

شیخ بهایی پس از آن، حال دیگری داشت. همواره در حال دعا و گریه و زاری بود. گر چه او هیچگاه از عبادت غافل نبود، ولی اکنون بیش از پیش، به مناجات و دعا اهمیت می‌داد. مدتی بعد شاگردانش از او پرسیدند آن روز چه شنیدی؟ او گفت: به من گفتند آماده مرگ باشم.

شش ماه گذشت، سرانجام در ۱۲ شوال سال ۱۰۳۰ هجری- قمری در سن ۷۷ سالگی دار فانی را وداع گفت و بیش از پنجاه هزار نفر مردم اصفهان در تشییع جنازه او شرکت داشتند. اصفهان پایتخت صفویه غرق در ماتم بود. ملامحمد تقی مجلسی بر وی نماز گزارد و سپس پیکرش را به مشهد مقدس برد و بنابر وصیتش او را در خانه‌اش که نزدیک حرم مطهر رضوی قرار داشت، به خاک سپردند. اکنون آرامگاه شیخ بهایی در یکی از رواق‌های حرم مطهر که بنام خود او می‌باشد، قرار دارد.نشانی در بهشت
رواق شیخ بهایی از جمله رواق‌های جنوب شرقی حرم مطهر و مدفن شیخ بهاء الدین عاملی معروف به شیخ بهائی است، مقبره او از شمال به صحن آزادی، از جنوب به رواق امام خمینی (ره)، از مشرق به رواق دار العباده و از مغرب به رواق دار الزهد محدود است. راه اصلی ورود به رواق شیخ، راهرویی است در زاویه جنوب غربی صحن آزادی که با چند پله به صحن آزادی مرتبط می‌شود.

در ضلع غربی راهروی رواق شیخ بهایی، کتیبه‌ای به صورت یک تابلو بر کاشی معرق، عبارت‌های مکتوب بر سنگ قبر شیخ را در بردارد و نیز در سه طرف رواق شیخ، زیر سقف، بر دیوار آرامگاه کتیبه‌ای به طول ۳۰/۸ متر و عرض ۴۰ سانتی متر به خط ثلث وجود دارد که ۷۰ اثر از آثار و تألیفات شیخ بهایی را معرفی می‌کند، همچنین تمام دیوار‌های رواق از بالای ازاره و سقف آن با آینه زینت یافته است و سقف این رواق به طور مقرنس آویز و سبک شطرنجی و دارای کاربندی و ۲۵ چشمه است.

 

شعار سال