معماری پلکانی، میراثی ماندگار و ظرفیتی برای توسعه گردشگری روستایی

حسن گیاهی رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان نیشابور در یادداشتی نوشت: تجربه تاریخی زیست در سرزمین ایران که دارای تنوع اقلیمی و جغرافیایی گسترده ای است سبب شده در طول تاریخ مردمان این مرز و بوم همواره سعی کنند تا بهترین و سازگارترین شیوه زیستن را با طبیعت انتخاب کنند. کمبود اراضی مناسب برای کشاورزی و نیز برخی دیگر از عوامل سبب شده تا آن‌ها نهایت دقت را در بهره‌مندی  زمین داشته باشند.

معماری پلکانی که در آن خانه‌ها به‌صورت پلکان در دامنه صخره و کوه شکل گرفته در بیشتر مناطق کوهستانی ایران در گذشته مرسوم بوده و امروزه این میراث گران بها چون تابلوی زیبایی است که از آن شیوه زیست حکایت می‌کند.

روستاییان در مناطق کوهستانی، بیشتر نقاط صخره‌ای و دامنه کوه را برای سکونت انتخاب می‌کردند. این موضوع به دلایل زیر خردمندانه و دارای پشتوانه فکری است و موجب مدیریت فضا و زندگی منطبق با طبیعت و محیط زیست می‌شود:

الف: خانه‌ها در اراضی نامرغوب برای کشاورزی و باغداری ساخته و از تخریب اراضی مرغوب جلوگیری می‌شد.

ب: حریم رودخانه‌ها حفظ و روستا از سیل در امان بود.

ج: صخره‌ها مقاومت و ایستایی بالاتری در مقابل زلزله دارند.

د: قرارگیری خانه‌ها در بلندی چشم انداز بسیار زیبایی در در مقابل ساکنان آن‌ها که به‌شدت از حس زیبایی شناسی برخوردار بودند ایجاد می‌کرد.

ه: ضریب امنیت و دفاع در مقابل مهاجمان را بیشتر می‌کرد.

و: زندگی جمعی بر مدار مهربانی و همبستگی مهرورزانه.

در ساخت خانه‌ها در معماری پلکانی روستایی، سقف خانه زیرین که مسطح با پوشش چوب است، حیاط خانه فوقانی است و روستا به‌گونه زیبایی در دامان کوهستان استقرار یافته است که بیشتر کوچه‌ها نیز مُسقَّف‌اند.

در این شیوه معماری که میراث کهنی از سبک صحیح زیستن در دامان طبیعت و مدیریت عاقلانه و خردمندانه فضاست، روستا به دلیل استفاده از مصالح بومی و طبیعی (سنگ، چوب، گِل، خشت) و فرم‌های هنری و زیباشناسانه در ساخت بنا علاوه بر اینکه جزئی از طبیعت محسوب شده و ناهمگونی با محیط اطراف خود ندارد، بسیار حکیمانه  طراحی و بنیان گذاشته شده است؛ از این رو امروزه به‌شدت مورد توجه واقع شده و علاقه‌مندان زیادی را به این روستاها می‌کشاند.

این سبک معماری که حتی در روستاهای کویری چون قلعه بالای شاهرود نیز مشاهده می‌شود ظرفیت بالقوه‌ای را برای توسعه گردشگری روستایی ایجاد کرده که می‌طلبد بافت‌های معماری پلکانی بیش از بیش مورد نظر دست اندرکاران قرار بگیرد.

باور داشته باشیم حفظ و حراست این سبک معماری علاوه ایجاد فرصت طلایی در حوزه گردشگری روستایی، اسباب نگهداشت میراث معماری روستایی را فراهم کرده و این تجربه مفید و سازنده را به نسل‌های دیگر منتقل می‌کند.

خوشبختانه ایران در جای جای خود دارای بافت معماری پلکانی است، از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ماسوله، کنگ، ابیانه، قلعه بالا، سرآقا سید، بسیاری از روستاهای منطقه اورامان کرمانشاه و کردستان (دولاب، هجیج) و … اشاره کرد.