کمتر شدن فضاهای عمومی ساختمان‌ها یک آسیب بزرگ در حوزه معماری است

حامد کامل‌نیا در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن بیان اینکه عرصه و اعیان به عنوان دو موضوعی که در کنار یکدیگر در مباحث حوزه مسکن قرار می‌گیرند، عنوان کرد: یکی از مشکلات مهم ساختمانی ما عرصه‌ها یا فضاهای باز عمومی خیلی کم آن است. فضاهای خالی در بسیاری از مواقع نه تنها برای بهبود کیفیت زندگی بلکه به جهت تجمع افراد در زمان بروز حادثه نقش موثری دارند. ساختمان به عنوان یک فضای محصور نیست و فضاهای عمومی که روز به روز در حال کمتر شدن هستند یک آسیب بزرگ در حوزه معماری است.

وی با اشاره به نقش خوانایی در فضاهای معماری، افزود: هرچقدر در نقشه‌های معماری دسترسی‌های افراد به مکان‌های باز و پلکان‌های فراتر راحت‌تر باشد و در مواقع بروز حادثه نقشه‌خوانی بهتر اتفاق بیفتد، معماری نقش بهتر و موثرتری را ایجاد کرده است.

مدیر طرح‌های عمرانی و جامع دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص نقش معماری ساختمان‌ها در حوزه ایمنی در مقابل زلزله ضمن یادآوری برخی اصول طراحی، اظهار کرد: به طور کلی اگر بین تخصص‌های سازه، شهرسازی و معماری به معنای فضای بسته ساختمان بخواهیم در حوزه زلزله تاثیر بگیریم، شاید نقش معماری به اندازه شهرسازی و ساختارهای سازه‌ای ما با توجه به شکل‌ ساختمان‌سازی حال حاضر آنقدرها پررنگ و تعیین‌کننده نیست. راه‌هایی که می‌تواند ما را سریع‌تر به جواب برساند تغییر در الگوی شهرسازی ما به جهت پرهیز از تراکم و فشردگی ابنیه است. همچنین در حوزه سازه‌ها باید به لحاظ مقرراتی که دارد، پیش‌بینی‌های لازم را در خصوص ایمنی دربرابر زلزله انجام دهند.

کامل‌نیا در خصوص نقش مصالح در ایمنی ساختمان‌ در برابر زلزله ضمن اشاره به استفاده از متریال‌های خشک و با انعطاف‌پذیری کمتر در ساختمان‌سازی، خاطرنشان کرد: نماهای سنگی مورد استفاده در ساختمان‌سازی ما نسبت به بارهای جانبی عکس‌العمل کمتری دارند. علاوه برآن شکل اجرایی که در ساختمان‌سازی اتفاق نمی‌افتد بیانگر این است که به صورت کلی از نظر انتخاب مصالح، ما در وضعیت مناسبی نیستیم. اما بار اثرگذاری متریال‌ها نسبت به مولفه‌های دیگر در حوزه زلزله آنقدرها تعیین‌کننده نیست.

آگاهی مردم فقط روی ظاهر ساختمان نباشد

وی با تاکید بر اهمیت دسترسی افراد به نقشه‌های فنی و اجرایی ساختمان محل سکونت خود، تصریح کرد: دسترسی افراد به نقشه‌های فنی و اجرایی ساختمان و آگاهی از سیستم‌های سازه‌ای، تاسیساتی یا مکان‌های پیش‌بینی شده برای تمهیدات سازه‌ای می‌تواند یک عامل خوب باشد؛ یعنی در واقع آگاهی مردم فقط روی ظاهر ساختمان نباشد. آگاهی راجع به آنچه که بنیان ساختمان است می‌تواند عامل بسیار مهمی باشد.

عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه متاسفانه رسم بدی در سیستم ساختمان‌سازی ما وجود دارد، گفت: ما یک سری نقشه‌های شهرداری داریم که نقشه‌های غیر واقعی و غلط هستند و براساس آن مجوز می‌گیریم اما ساختمان به شکلی دیگر طراحی و ساخته می‌شود. اگر از همان ابتدا نقشه‌های مد نظر برای ساخت بنا و شناسنامه‌ای در این خصوص داشته باشیم مالک در آینده با آگاهی نسبت به سازندگان و مهندسان بنای خود می‌داند چه ساختمانی دارد یا حداقل می‌تواند با مراجعه به حوزه‌های خدمات مهندسی هرگونه سوال و ابهامات خود را مطرح کرده و پاسخ آن را دریافت کند. این موضوع می‌تواند بسیار مهم باشد.

ضرورت داشتن شناسنامه فنی ساختمان‌ها

کامل‌نیا ادامه داد: بارها مشاهده شده که بسیاری از ما اصلا نمی‌دانیم مهندسان خانه‌هایی که در آن زندگی می‌کنیم چه کسانی بودند یا اصلا حداقل و ساده‌ترین نقشه‌ها در اختیار مالک نیست و اطلاعاتی در خصوص تاسیسات و سازه ساختمان ندارد. این نقص اطلاعات می‌تواند یک عامل منفی باشد و اگر به سمت داشتن شناسنامه فنی ساختمان‌ها برویم خیلی می‌تواند کمک‌کننده باشد تا مجریان حساسیت بیشتری به خرج بدهند و همچنین مالکان نیز در آینده اطلاعات بنای خود را مورد استفاده قرار دهند.

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا از تعداد ستون‌ها در یک ساختمان به صورت ظاهری می‌توان به ایمنی آن در برابر زلزله پی برد؟ تشریح کرد: تعداد ستون‌ها به صورت زیادی در تشخیص استحکام بنا تعیین کننده نیست و به محاسبات انجام شده باز می‌گردد. ممکن است در یک ساختمان، دهنه به روش‌های متفاوتی مورد پوشش قرار بگیرد. با توجه به اینکه انعطاف فضا در بنا اتفاق مثبتی بوده و تلاش می‌شود از فضاهای مبهم و ناپیدا پرهیز کنیم، بنابراین تعداد ستون‌ها و نحوه ستون‌گذاری‌ها به صورت ظاهری خیلی نمی‌تواند تعیین کننده استحکام بنا باشد و به محاسبات انجام شده باز می‌گردد.

مدیر طرح‌های عمرانی و جامع دانشگاه فردوسی مشهد در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه در صورت اثبات عدم مقاومت یک ساختمان یا مقاومت کم آن در برابر زلزله، معمولا مقاوم‌سازی آن ساختمان پیشنهاد می‌شود یا نوسازی؟ گفت: طبیعتا در یک محاسبه ساده ممکن است هزینه ساخت بسیاری از ساختمان‌ها بسیار ارزان‌تر از مقاوم‌سازی آن تمام شود اما در مورد ساختمان‌های قدیمی که واجد ارزش‌های تاریخی هویتی و قومی هستند قاعدتا باید مقاوم‌سازی صورت بگیرد. در ساختمان‌های قدیمی که واجد بافت نیستند و به عنوان ساختمان‌های کهنه شناخته می‌شوند معمولا گفته‌ می‌شود اگر هزینه مقاوم‌سازی بیش از یک‌سوم یا یک‌چهارم هزینه تخریب و نوسازی باشد شاید از نظر اقتصادی بهتر باشد، ساختمان تخریب و دوباره ساخته شود. با این حال اما شاید بتوان امکان مقاوم‌سازی برای هر ساختمانی در هر شرایطی را تا حدودی متصور شد به شرطی که ساختمان دارای ارزش باشد.

کامل‌نیا اضافه کرد: در حوزه‌های زیست محیطی تقریبا در عمده کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه، تخریب یک ویژگی منفی زیست محیطی شناخته می‌شود. به طوری که حتی اگر بخواهند یک ساختمان را تخریب کنند در ساختمان جدید سعی می‌شود از مصالح بازیافتی ساختمان تخریب شده نهایت استفاده را بکنند تا جایی که ممکن است از تخریب پرهیز می‌کنند تا به محیط زیست آسیب نرسد و تخریب آخرین تصمیمی است که یک تیم مهندسی برای آینده یک ساختمان می‌گیرد.

وی در خصوص ارزیابی عملکرد نهادهای دولتی در حوزه ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله ضمن اشاره به نوع تفکر طراحی و ساختمان سازی در کشور ژاپن تصریح کرد: در کشوری مثل ژاپن براساس منطقه و زلزله‌خیز بودن آن نوع ساختمان‌ها و طراحی‌ها از پایه بر اساس شاخصه‌های زلزله است. کشور ما نیز کشور زلزله خیزی است. آیین نامه‌های ما مد نظر مهندسان قرار می‌گیرد، ساختمان‌های جدید ما عمدتا بر اساس معیارها بوده و سخت‌گیری‌های لازم در این حوزه انجام می‌شود. معمولا وقتی ساختمان‌ها بر اساس اصول مهندسی ساخته شده باشند می‌توانند این اطمینان را بدهند که در حالت عادی دارای یک ایمنی نسبی باشند. بنابراین از این منظر نهادهای اجرایی و فنی ما تا حدودی کار خود انجام می‌دهند و سختگیری‌های نسبی تا حدودی در حوزه ایمنی ساختمان‌ها به صورت تک بنا در حال حاضر وجود دارد.

این معمار ادامه داد: موضوع ریشه بسیار بدتری دارد. اینکه ما ساختمان‌ها را بر اساس مولفه‌های سازه‌ای و آیین‌نامه‌های زلزله، ایمنی و آتش نشانی طراحی می‌کنیم یک بحث است اما اینکه ما شکل شهر، استراتژی‌ها و فضاهای شهرسازی، شکل توزیع تراکم یا دانه‌بندی را چطور ایمن طراحی می‌کنیم بحث دیگری است. شما در کمتر کشوری با شکل محیط زیستی شبیه ما مشاهده خواهید کرد که آنقدر پلاک‌های خرد طراحی کرده باشند. عمدتا در این کشورها به سمت تجمیع پلاک‌ها می‌روند و سطح اشغال‌ها را کم کرده و با عرصه‌های باز و عمومی سعی می‌کنند ساختمان‌ها را به صورت بافت توده به یکدیگر ببندند تا ساختمان‌ها به صورت منفرد و بدون فضاهای عمومی نباشند. در اینجاست که فکر می‌کنم فاصله بسیار زیادی داریم.

کامل‌نیا با بیان اینکه حتی در کشورهای حاشیه خلیج فارس و نزدیک خودمان در حال فاصله گرفتن از استراتژی‌های شکل شهرسازی و معماری در حوزه کلان ایمنی و محیط زیست هستیم، خاطرنشان کرد: این موضوع به نظر ریشه‌ای‌تر از ایمنی یک تک ساختمان است. اگر در شهر ما اتفاقی مثل زلزله رخ دهد مکان‌های تجمع افراد کجا است؟ مدرسه‌ها چطور عرصه‌های عمومی خود را از دست داده‌اند و در خانه‌های یک طبقه و دو طبقه جای گرفته‌اند؟ آیا فضاهای تجمعی ما مثل بیمارستان‌ها و ساختمان‌های تجاری عرصه‌های ایمن برای فضای شهری دارند؟ این‌ها جدای از تاثیرات منفی است که در حوزه محیط زیست داریم و بر اساس آن پر از ساختمان هستیم؛ ساختمان‌ها سایه‌اندازی می‌کنند و کوچه‌ها را در هنگام بروز حوادثی مثل زلزله مسدود کرده و جلوی خدمات‌رسانی را خواهند گرفت.

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه عموم مردم چگونه می‌توانند نسبت به ایمنی یک ساختمان اطمینان حاصل کنند و اصولا ساختمان‌ ایمن چه ساختمانی است؟ تشریح کرد: به طور کلی اگر ساختمانی توسط یک تیم مهندسی طراحی و ساخته شود که دید کامل و جامعی داشته، به دلیل داشتن یک نگاه حرفه‌ای، می‌تواند تا حد زیادی نسبت به رعایت نکات ایمنی آسودگی خاطر نسبی ایجاد کند. مشکل ما با آن بخشی از ساختمان‌سازی‌هایی است که در جریان بازار اتفاق می‌افتد و از جنس کالاهای خرید و فروشی است. طبیعتا فردی که بدون تخصص و فقط با سرمایه‌ای که دارد اقدام به ساخت و ساز برای فروش می‌کند به دنبال هزینه کم است و عموم افراد ممکن است این موضوع را متوجه نشوند. بنابراین توصیه‌ای که می‌کنیم این است افراد حتما اجرای عملیات ساختمان‌سازی خود را بر عهده یک تیم مهندسی معتبر بگذارند این موضوع حتی در آینده نیز موثر بوده و اگر فردی بخواهد ساختمانی را خریداری کند حداقل می‌داند مهندسان طراح و مجری این ساختمان چه کسانی بوده‌اند.

ساختمان‌سازی، شغل دوم سرمایه‌داران

عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص سایر راهکارها در زمینه ایمنی بنا در مقابل زلزله یادآور شد: ما در موضوع ایمنی برای ساختمان‌ها و معماری در وهله اول احتیاج به دید عمومی شهرسازی داریم؛ در این صورت است که متوجه خواهیم شد مسائلی که در حوزه سازه ساختمان وجود دارد می‌تواند معلول علل مختلفی باشد. شکل شهرسازی، انبوه سازی، تراکم‌های بی‌حساب و کتابی که در حال حاضر در شهر داریم و عدم نظارت‌های کافی در شکل و نوع ساختمان‌سازی و معماری که امروزه شاهد هستیم که بر اساس آن به هرکسی اجازه ساختمان‌سازی می‌دهیم، بخشی از این مسائل است. در حال حاضر شغل دوم بسیاری از افرادی که سرمایه دارند ساختمان‌سازی بوده و این درحالی است که در بسیاری از کشورهای دیگر امکان چنین اتفاقی وجود ندارد؛ این موضوع یکی از اشکالات بزرگ ما است.

کامل‌نیا تاکید کرد: به طور کلی وقتی افراد سازنده یک بنا توانایی و تجربه لازم را در این حوزه داشته باشند ما شرایط بهتری خواهیم داشت و می‌توان این انتظار را داشت که حداقل استانداردها در آن رعایت شده باشد به شرطی که افراد غیر مسئول در آن دخالت نکرده باشند.

وی در پایان یادآور شد: امیدواریم که مردم ساختمان‌ها را از ظاهر قضاوت نکنند و با متخصصین در این حوزه مشورت داشته باشند. نباید فقط ارزان بودن یک بنا هدف افراد باشد و ایمنی، پایداری و اطمینان نیز مدنظر قرار بگیرد. امروزه طول عمر مفید ساختمان‌های ما برخلاف بسیاری از کشورها که بالای ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال تعریف شده، به حدود ۳۰ سال رسیده است؛ عمده‌ترین دلیل این موضوع نگاه سرمایه‌محوری به مساله ساختمان‌سازی است. ساختمان باید برای زیست ایمن مردم باشد. در حوزه مسئولیت‌های کلان معماری و شهرسازی به تغییرات بزرگی نیاز داریم و به نظر راه خطایی را در حوزه معماری و شهرسازی درپیش گرفته‌ایم.

ایسنا