کتابخانه قلم؛ الگویی نوین برای توسعه فرهنگ/ کتابخوانی بر مدار وقف و فناوری

 شهر مشهد به‌عنوان دومین کلان‌شهر پرجمعیت ایران، پایتخت معنوی کشور و قطب فرهنگی – مذهبی جهان تشیع، سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر، دانشجو، پژوهشگر و فعال فرهنگی از سراسر ایران و جهان اسلام است. این شهر که هم‌زمان میزبان سنت‌های دیرپای علمی، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های معتبر است، نیازمند زیرساخت‌های گسترده و به‌روز برای گسترش فرهنگ مطالعه، پژوهش و آموزش عمومی است.

در چنین بستری، کتابخانه‌های عمومی نقشی حیاتی در تحقق عدالت فرهنگی، ارتقای سرمایه اجتماعی، افزایش سواد اطلاعاتی و فراهم‌سازی بستری برای گفت‌وگوی بین‌نسلی ایفا می‌کنند. توسعه کمی و کیفی کتابخانه‌ها در مشهد، نه‌تنها یک ضرورت فرهنگی، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از تحقق اهداف توسعه پایدار شهری در حوزه آموزش و فرهنگ است. کتابخانه قلم به‌عنوان یکی از پروژه‌های موفق مردمی فرهنگی در سال‌های اخیر، تبلوری روشن از پاسخ به این نیاز حیاتی شهر مشهد است.

کتابخانه‌ ای با تکیه بر سنت وقف

کتابخانه قلم در قلب شهر مشهد و نزدیکی حرم مطهر رضوی در نبش خیابان آخوند خراسانی ۳۰ واقع شده و ساختمان آن بر روی زمینی وقفی بنا شده است و به‌صورت کتابخانه مشارکتی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی در حال فعالیت است. این پروژه از سال ۱۳۹۰ کلید خورد و پس از ساخت، تجهیز و آماده‌سازی، در سال ۱۳۹۵ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. آنچه این کتابخانه را از بسیاری پروژه‌های مشابه متمایز می‌کند، تکیه بر سنت وقف در تأمین زیرساخت‌ها و اداره آن با تکیه بر ظرفیت نهادهای فرهنگی رسمی است؛ الگویی که می‌تواند در دیگر نقاط کشور نیز مورد توجه قرار گیرد.

طراحی معماری و فضای فیزیکی

معماری کتابخانه قلم با رویکرد تجربه‌محور و عملکردگرا طراحی شده است. بهره‌گیری از نور طبیعی، چیدمان آرام‌بخش، تفکیک دقیق فضاها و مسیرهای دسترسی استاندارد از جمله شاخصه‌های معماری آن به‌شمار می‌رود. این مجموعه فرهنگی در ساختمانی با زیربنای بیش از ۷ هزار مترمربع در ۶ طبقه مستقر است و شامل فضاهای متعددی از جمله سالن‌های مطالعه ویژه بانوان، آقایان، پژوهشگران، بخش ویژه کودک و نوجوان، کلاس‌های آموزشی، آمفی‌تئاتری مجهز با ظرفیت ۳۰۰ نفر، سالن چندمنظوره برای نشست‌های علمی و مذهبی می‌شود. طراحی این کتابخانه به‌گونه‌ای انجام شده که نه‌تنها پاسخگوی نیاز علاقه‌مندان به مطالعه فردی و پژوهش دانشگاهی باشد، بلکه بستری مناسب برای فعالیت‌های گروهی، کارگاه‌های مهارتی، نشست‌های فرهنگی و برنامه‌های مردمی نیز فراهم آورد.

کتابخانه قلم در مدت کوتاهی پس از آغاز فعالیت، موفق به جذب بیش از ۲۵ هزار جلد کتاب در حوزه‌های گوناگون از جمله علوم انسانی، دین، روان‌شناسی، ادبیات، علوم پایه، هنر، کودک و نوجوان شده است. این کتاب‌ها به‌صورت دوره‌ای هر چهارماه یکبار شارژ می‌شوند. با عضویت بیش از دو هزار نفر تا پایان اردیبهشت ۱۴۰۴ و میانگین مراجعات روزانه بیش از ۲۰۰ نفر، این مرکز به یکی از پرترددترین کتابخانه‌های تازه‌تأسیس مشهد تبدیل شده است.

خدمات متنوعی از جمله امانت حضوری و بین‌کتابخانه‌ای، دسترسی به پایگاه‌های دیجیتال نظیر آذرخش، سپنتا و منابع آستان قدس رضوی، ثبت درخواست تأمین منابع خاص و ارائه راهنمایی علمی از سوی کتابداران، بخشی از فعالیت‌های جاری کتابخانه محسوب می‌شود. در این کتابخانه همچنین بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب الکترونیک نیز در دسترس علاقه‌مندان است.

زیرساخت فناورانه و خدمات نوین

کتابخانه قلم به زیرساخت دیجیتال پیشرفته‌ای مجهز شده که آن را به یکی از معدود کتابخانه‌های شهر با بستر ارتباطی فیبر نوری تبدیل می‌کند. بهره‌گیری از سامانه مدیریت یکپارچه کتابخانه‌ها، اتصال به بانک‌های اطلاعاتی ملی و امکان جست‌وجو در منابع دیجیتال تخصصی، بخشی از خدمات هوشمند کتابخانه است. اعضا می‌توانند از طریق سامانه‌های الکترونیکی، وضعیت حساب خود را مشاهده، درخواست تمدید یا رزرو کتاب ثبت، در برنامه‌های فرهنگی ثبت‌نام، یا حتی در کلاس‌های مجازی شرکت کنند. این سطح از هوشمندسازی، کتابخانه قلم را از یک مرکز صرفاً فیزیکی به پایگاهی فعال و ۲۴ ساعته در فضای مجازی تبدیل کرده است. این کتابخانه همچنین بستری را برای شرکت‌های دانش‌بنیان نیز فراهم آورده است.

توجه ویژه به کودک و نوجوان

یکی از ویژگی‌های برجسته این کتابخانه، تمرکز جدی بر آموزش و تربیت فرهنگی نسل‌های آینده است. بخش کودک و نوجوان در فضایی مستقل، ایمن و با طراحی مناسب، روزانه میزبان ده‌ها کودک علاقه‌مند به کتاب است. برنامه‌هایی همچون قصه‌گویی تعاملی، آموزش مهارت‌های زندگی، نشست‌های کتاب‌خوانی، کارگاه پادکست‌سازی نوجوان، آموزش خلاقیت و برگزاری مسابقات فکری، در این بخش اجرا می‌شود. حضور والدین در کنار کودکان و امکان تعامل با کارشناسان تربیتی، وجه تمایز دیگری است که این بخش را به نقطه قوت قابل‌توجه کتابخانه قلم تبدیل کرده است.

کودکان را به کتابخوانی عادت دهیم

محمدجواد مدرس غروی، رئیس کتابخانه قلم مشهد، در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا با اشاره به اهمیت نقش رسانه‌ها در ارتقای فرهنگ مطالعه و گسترش کتابخوانی گفت: رسانه‌ها به‌عنوان بازوان اصلی ترویج فرهنگ و اطلاع‌رسانی، مسئولیت بزرگی در معرفی کتابخانه‌های مجهز و فراهم آوردن دسترسی به منابع متنوع و فضای مناسب دارند. آنها باید به‌ویژه کودکان و نوجوانان را به عادت به مطالعه و کتابخوانی تشویق کنند، زیرا این عادت زیربنای شکل‌گیری یک جامعه پویا و دانش‌محور است.

وی ادامه داد: کتابخوانی نه‌تنها به افزایش دانش و آگاهی فردی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند بستری مناسب برای رشد فکری، خلاقیت و تفکر انتقادی فراهم آورد. در حقیقت، رسانه‌ها باید در کنار آموزش و پرورش و کتابخانه‌ها، در شکل‌دهی فرهنگ مطالعه و افزایش سواد اطلاعاتی نقش فعال و سازنده‌ای ایفا کنند.

مدرس غروی در ادامه افزود: اطلاعات، آگاهی و دانش سه رکن اساسی پیشرفت و توسعه پایدار هر جامعه‌ای هستند و کتابخانه‌ها باید به‌عنوان مراکز فرهنگی و آموزشی محور، بستری فراهم کنند تا نسل‌های آینده بتوانند در مسیر توسعه علمی، فرهنگی و اجتماعی گام‌های مؤثری بردارند. از این رو، نقش رسانه‌ها در هدایت افکار عمومی و ایجاد انگیزه در جامعه برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های کتابخانه‌ها نقشی کلیدی و تعیین‌کننده است.

حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در کتابخانه قلم

بابک گوهرزاده، مدیر روابط‌عمومی کتابخانه قلم مشهد هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا درباره اهمیت ترویج فرهنگ مطالعه بیان کرد: کتابخانه قلم به‌عنوان یک مرکز فرهنگی مردمی، تلاش می‌کند با ارائه برنامه‌های متنوع و فضایی مناسب، همه اقشار جامعه را به ویژه جوانان و کودکان، به مطالعه و پژوهش ترغیب کند.

وی افزود: مشارکت در برنامه‌های کشوری، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های کتابخوانی و برنامه‌های ویژه کودک و نوجوان، بخشی از فعالیت‌های مستمر ما برای ارتقای فرهنگ مطالعه در مشهد است و امیدواریم با همکاری رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی، این مسیر با قدرت بیشتری ادامه یابد.

گوهرزاده گفت: طی چندسال اخیر بیش از ۲۰۰ عنوان برنامه علمی، فرهنگی و مذهبی در این کتابخانه برگزار شده است.

مدیر روابط‌عمومی کتابخانه قلم مشهد خاطرنشان کرد: در این کتابخانه فضاهایی برای استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان و استفاده از خدمات پارک علم و فناوری نیز مهیا شده است.

به گزارش ایبنا؛ بر اساس نظرسنجی داخلی صورت‌گرفته در بهار ۱۴۰۴، بیش از ۸۰ درصد کاربران از خدمات کتابخانه ابراز رضایت بالا کرده‌اند. سکوت و نظم محیط مطالعه، رفتار حرفه‌ای کتابداران، تنوع منابع و برنامه‌های آموزشی، از جمله موارد مثبت عنوان‌شده در این ارزیابی‌هاست. در عین حال، برخی کاستی‌های جزئی نیز گزارش شده که شامل شلوغی در برخی ساعات پرتردد، محدود بودن پریزهای برق در بعضی سالن‌ها، و نیاز به توسعه خدمات غیررسمی مانند کافه‌کتاب بوده است. مدیریت کتابخانه اعلام کرده این موارد در برنامه ارتقاء گنجانده شده و اقدامات اولیه برای توسعه خدمات در دست اجراست.

در واقع کتابخانه قلم در کنار کارکردهای آموزشی و فرهنگی، به فضایی برای تعامل اجتماعی و مشارکت شهروندی نیز تبدیل شده است. همکاری با مدارس منطقه، میزبانی از نشست‌های تخصصی طلاب و دانشگاهیان، برگزاری رویدادهای مناسبتی مانند دهه فجر، هفته کتاب، ماه مبارک رمضان و مناسبت‌های مذهبی، حضور مکرر خانواده‌ها و استقبال چهره‌های فرهنگی از این مجموعه، نشان از جایگاه تثبیت‌شده آن در بستر اجتماعی مشهد دارد. در چشم‌انداز آتی این مجموعه، ایجاد باشگاه پژوهشگران جوان، راه‌اندازی گالری تصویر و کتاب، توسعه فضای گفت‌وگو و راه‌اندازی مرکز کوچک کارآفرینی فرهنگی پیش‌بینی شده است. نگاه آینده‌نگر این مجموعه، نویدبخش الگویی تازه برای کتابخانه‌های شهری کشور خواهد بود.

کتابخانه عمومی قلم، تنها یک مرکز امانت کتاب نیست؛ بلکه الگوی موفقی از تلفیق سنت وقف، معماری کاربرمحور، مدیریت فرهنگی نوین و بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های روز است. این مجموعه طی مدت کوتاهی، نقشی تأثیرگذار در ارتقاء فرهنگ عمومی، آموزش غیررسمی، گسترش مطالعه و تقویت ارتباط اجتماعی ایفا کرده و می‌تواند به عنوان مدلی بومی، مردمی و پایدار برای سایر کلان‌شهرهای ایران مطرح شود.